AUTOR: Kristijan Obšust
Apstrakt:
U radu su predstavljene osnovne premise koje se odnose na uticaj devetnaestovekovne percepcije o grčkoj klasičnoj starini u zapadnoevropskim društvima u kontekstu uticaja onovremenog dominantnog evropskog narativa o antičkoj Grčkoj kao „kolevci evropske civilizacije” na arhitekturu neoklasicizma i akademizma. Takođe, u članku je ukazano i na osobenosti neoklasicizma kao „medijuma za plasiranje propagande” u zapadnoevropskim društvima tokom devetnaestog veka, kao i na uticaj antičkih arhitektonskih elemenata na arhitekturu epohe istoricizma.
Ključne reči: grčka klasična starina, neoklasicizam, akademizam, propaganda, arhitektura, Vinkelman
Uzimajući u obzir tendenciju glorifikovanja svakog mogućeg aspekta klasične starine koja je postojala od kraja druge polovine osamnaestog veka (videti Babić 2008; 2010; takođe Obšust 2012; 2019), sasvim je jasno da su brojni spomenici (hramovi, skulpture itd.) iz antičkog perioda imali enormni uticaj i da su za onovremenu arhitekturu u jednom periodu predstavljali apsolutni i neprikosnoveni estetski ideal. Budući da je nasleđe antičke Grčke još od J. J. Vinkelmana (Johanna Joachim Winckelmann 1717–1768) uzdignuto na nivo savršenstva kome treba težiti, nije iznenađujuće što je ponovno „otkriće Grčke” odigralo krucijalnu ulogu u nastanku neoklasicizma i u velikoj meri odredilo razvoj arhitekture i umetnosti u nekoliko sledećih decenija.
Opšte veličanje prošlosti posmatrano u periodu formiranja nacionalnih identiteta, svakako se reflektovalo i na onovremene umetničke i arhitektonske pravce, kako u smislu isticanja tradicije, tako i u ulozi arhitekture i njenoj funkciji medijuma za plasiranje nekog od oblika propagande. Postavljanjem antičke grčke starine u same temelje zajedničkog identiteta zapadnoevropskih, a kasnije i većine evropskih društava, uspostavljen je određeni oblik opšteg konsenzusa o tome u kom pravcu treba da se kreću arhitektonski stilovi. Konsekvence opšte glorifikacije klasične starine u sintezi sa percepcijom idealno predstavljene srednjovekovne prošlosti odrazile su se na celokupan fundus tekovina zapada i na samu srž estetike karakteristične za period koji bi se mogao označiti kao istoricizam. Bez obzira na to što je mesto grčke klasične starine imalo poseban značaj, ono se ne može izdvojiti iz opšteg konteksta širokog dijapazona konstelacija koji su ujedno rezultirali i praksama oponašanja „starijih” stilova u arhitekturi. U tom pravcu se i uzroci za početak uticaja antičkih arhitektonskih elemenata na oficijalnu arhitekturu karakterističnu za period od kraja osamnaestog veka moraju sagledati kroz aktuelnu političku i društvenu situaciju tog perioda. Nastanak neoklasicizma i akademizma, uzimajući u obzir spektar različitih okolnosti, ne mogu se posmatrati kao rezultat čiste inspiracije novouspostavljenog estetskog ideala, već je njihova politička dimenzija koncizno i jasno određena. Posredstvom stilova u arhitekturi koji direktno aludiraju na prošlost – predstavljajući je na jasan način, kroz monumentalnost i strogost – kao „uzvišenu i značajnu”, tadašnji novostvoreni ili reformisani politički entiteti nastojali su da istaknu kontinuitet i projektuju jasan oblik legitimiteta o sebi kao naslednicima sopstveno shvaćene slavne prošlosti. Na taj način su različiti interesi vladajućih elita doprineli da arhitektura posluži kao već više puta isprobano pogodno sredstvo manipulacije i neki oblik ideološke manifestacije moći novostvorenih država. Svakako da je klasična starina, imajući u vidu njenu reputaciju kao najadekvatnijeg primera opšteg savršenstva, poslužila i kao najmerodavniji uzor za uspostavljanje novih estetskih normi u arhitekturi. Ujedno, kroz neoklasicizam kao najkonzervativniji pravac arhitekture istoricizma, jasno se reflektuje i ksenofobičnost onovremenih evropskih društava, za bilo kakvo prihvatanje nečeg vanevropskog, iako su nešto kasnije sa razvojem akademizma a posebno eklektičkog graditeljstva u arhitekturu pronikli i usticaji staroegipatskog, islamskog i mavarskog istorijskog graditeljstva. Neoklasicizam koji je svoje uzore imao isključivo u klasičnoj starini se stoga može definisati kao prilično konzervativan evrocentrični arhitekstonski stil, bez obzira na to što je često primenjivan i van evropskog područja.
Iako se neoklasicizam temelji na direktnim teorijskim principima Vinkelmana, za njegovo naglo širenje i jačanje veoma važnu ulogu su odigrala i arheološka otkrića, pre svega fascinantnih gradova poput Pompeje i Herkulanuma, propraćena publikacijama sa crtežima iskopina i dekorativnim predlošcima motiva u duhu neoklasicizma (Kuletin Ćulafić 2009). Otkriće Herkulanuma i Pompeje, kojim je Grčka, može se reći, ušla direktno u savremenost, postala opipljiva i vidljiva, ubrzo će dovesti do pomeranja težišta, odnosno – do dovođenja u pitanje neprikosnovenosti starog Rima i postavljanje Grčke u centar evropske kulture (Malešević 2010, 10). Pre otkrića Herkulanuma i Pompeje, antička starina je isključivo sagledavana kroz rimsko nasleđe i to još od otkrića skulpture poznate kao „Laokonova grupa” 1506. godine u Rimu. Značajnije zanimanje za antiku započinje delatnošću pape Julija II (1443–1517) koji je bio zaljubljenik u starine i njihov sakupljač pri čemu je brojne statue izlagao u vatikanskom vrtu Belvedere. Njegova kolekcija je ujedno postala osnov za kasnije formiranje jedne od najvećih i najznačajnijih kolekcija antičkih skulptura na svetu (videti Malešević 2010, 7–10). Posete istraživača ruševinama Akropolja poput francuskog arhitektekte Le Roja (Julien–DavidLeRoy), a posebno Džejmsa Stjuarta (James Stuart) i Nikolasa Raveta (Nicholas Revett), rezultiralo je višetomnom publikacijom The Antiquities of Athens iz 1762. godine. Rad navedenih istraživača je zapravo odigrao ključnu ulogu u naglom širenju neoklasicističke umetnosti i arhitekture. Već početkom šezdesetih godina osamnaestog veka u zapadnoevropskom društvu javio se nov, kvazigrčki ukus, najpre elegantan i površan, u stilu fresaka iz Pompeje, ali ubrzo zatim sa dubljom, herojskom namerom (Smit 2010, 139). Neoklasicistička arhitektura je, za razliku od kasnijeg akademizma i njegove eklektičke prakse, jedinu inspiraciju pronalazila u antici, pri čemu je posebno mesto imala klasična Grčka koja se smatrala opšte prihvaćenim savršenim uzorom. Neoklasicizam, posmatran u tom kontekstu, svakako da je predstavljao kulminaciju glorifikovanja antičke Grčke, odnosno vrhunac ideje o „oživljavanju” njenih „savršenih” tekovina i večne slave starih Grka oličene kroz njenu umetnost, filozofiju, arhitekturu i druga dostignuća (videti Honour 1968). Neoklasicistički koncept se u suštini u potpunosti zasnivao na veličanju antičke, a posebno grčke starine kroz vizuelne umetnosti i arhitekturu, i kao takav u određenoj meri je uticao na materijalnu manifestaciju narativa o Grčkoj kao „kolevci evropske kulture”. Upravo je iz ovako konstruisanog dominantnog narativa ujedno i crpeo nepresušnu inspiraciju. U tom smislu, svakako da je istovremeno značajno uticao i na konstrukciju nacionalnih identiteta zapadnoevropskih društava. Prema tome, neoklasicistički pokret imao je kako primitivistički vid tako i klasični urbani: s jedne strane povratak primitivnim formama i stanjima (Ložijerova koliba, Rusoov plemeniti divljak), s druge traženje nadahnuća u antičkoj polisnoj zajednici Sparte, Atine i Rima u doba republike (Smit 2010, 140). Građevine neoklasicističkog stila karakterisalo je plagiranje grčkih i u manjoj meri rimskih arhitektonskih elemenata sa ciljem da se prezentuje tradicija, kontinuitet i moć, zbog čega se posebno isticala grandioznost i monumentalnost njihovog gabarita. Bez obzira na to što je pri tome njihov vizuelni aspekt bio najbitniji, različiti arhitektonski elementi su se ipak u izvesnoj meri modifikovali, kako bi se što više prilagodili praktičnoj funkciji objekta.
U zavisnosti od autora, neoklasicizam se često smatra kao rana faza akademizma ili kao neoklasicistički smer akademističke arhitekture, mada preovlađuje tumačenje da on predstavlja zaseban stil istoricizma pored definisnog romantizma i akademizma. Na osnovu mišljenja većine autora, smatra se da je kao umetnički i arhitektonski pravac nastao posle 1750. godine u Rimu, i da je ulogu primarnog stila (dostižući neku vrstu kanonskog statusa) imao do otprilike 1830. godine. Kao arhitektonski stil, on je utemeljen na precizno definisanim i strogim načelima i za razliku od romantizma kao drugog pravca istoricizma, ne dozvoljava slobodu i subjektivni doživljaj u izrazu arhitekte i umetnika. Međutim, upravo zbog te njegove konciznosti i strogosti on će vremenom postati na određeni način antimoderan i prevaziđen, kao suprotan i protivan devetnaestovekovnoj ideji o progresu. U tom smislu, strogi neoklasicizam (koji pojedini autori smatraju i ranom fazom akademizma), zbog konstantnog kopiranja antike i potpunog odsustva bilo kakve inkorporacije svežih inventivnih elemenata, vremenom je zamenjen akademizmom.
Akademizam se može smatrati oficijalnom svetskom arhitekturom devetnaestog i prve polovine dvadesetog veka, koji se pojavio pod uticajem vladajućih konzervativnih i kulturnih ideologija tog perioda i koji je bio zvanično propagiran od strane prestižnih državnih akademija od kojih je promovisan kao jedini prihvatljiv i ispravan smer u arhitekturi (videti Kadijević 2005). Većina autora danas smatra da je period njegove dominacije započeo krajem devetnaestog veka. Poput neoklasicizma i akademizam karakteriše monumentalnost i ograničavanje individualne inicijative, kao i oponašanje starih stilova koje je vršeno na bazičnim temeljima strogo uspostavljenih dogmatskih stavova. Zbog toga, akademizam je od preavangardne i avangardne kritike označen kao nazadan i krajnje konzervativan. Akademizam se temelji na Hegelovsko–darvinističkoj ideji, po kojoj se realnost proverava u taloženju istorijskih procesa, zbog čega su njegovi nosioci sa poverenjem gledali na arhitektonsku prošlost i bili su nepoverljivi prema neizvesnoj budućnosti (Kadijević 2005, 107). Međutim, za razliku od neoklasicizma, usvajanjem eklektičkih premisa u drugoj polovini devetnaestog veka, akademizmom je u izvesnom smislu prevaziđena postojeća kriza u arhitekturi koja je nastala zbog neprekidnog plagiranja antičkih uzora, što je bila praksa svojstvena neoklasicizmu. Akademizam ujedno predstavlja evropocentričan pravac koji je označio prosvetiteljsku ulogu evropske kulture, ali nikako i evropeizaciju (Kadijević 2005, 149–150). Za nju je ipak bila potrebna svakako radikalnija modernizacija, što akademizam kao krajnje zatvoren i konzervativan pravac koji robuje prošlosti, nije mogao ostvariti.
Eklekticizam u arhitekturi podrazumeva mešanje i kombinovanje različitih istorijskih stilova i on je u arhitekturi akademizma trebalo da posluži da se akademizam razvije kao neka vrsta monumentalnog i „sverešavajućeg stila”. Eklektički duh akademizma temelji se na konceptu mešanja različitih istorijskih stilova i to pre svega neogotičkih, neoklasicističkih i renesansnih elemenata, i kao takav je težio da objedini ono najbolje zarad uspostavljanja univerzalnog i savršenog stila (videti Kadijević 2005). Ujedno, pojavom eklektičkog akademizma, neoklasicistička arhitektura koja se bazirala isključivo na strogom kopiranju elemenata antike postepeno nestaje.
Akademizam je, poput neoklasicizma, svojevremeno veličan na osnovama strogo uspostavljene univerzalnosti i na temeljima glorifikovanja antičke prošlosti, stvaralačkog enciklopedizma i stilističke perfekcije, pri čemu se iz želje za traženjem identiteta poseglo za idealnim „istorijskim” uzorima viđenih u klasičnoj starini Grčke. Međutim, tokom druge polovine devetnaestog veka ovakav koncept je u izvesnom smislu preoblikovan, iako je suština svakako ostala ista. Osnovna ideja o progresu uticala je i na prvobitnu percepciju o antičkoj starini, ali je uprkos tome Grčka i dalje zadržala epitet kolevke evropske civilizacije, iako je nesumnjivo dobila drugačiju formu značenja. Imajući u vidu koncept progresa, antika više nije posmatrana kao ideal koji se ne može dosegnuti, već je klasična starina sada shvaćena samo kao najznačajniji period u celokupnoj evropskoj prošlosti. Međutim, narativ o antičkim korenima Evrope koji je uveo neoklasicizam ostao je do danas ključna referenca, temelj opšte kulture i identiteta zapadne civilizacije (Malešević 2009, 17).
Uzimajući u obzir to da se tokom devetnaestog veka konstruišu i konstituišu nacionalni identiteti, akademizam eklektičkog opredeljenja je uz romantizam poslužio i za stvaranje tzv. „nacionalnih stilova”, budući da je po svom ustrojstvu omogućavao kombinaciju pojedinih arhitektonskih elemenata različitih smerova u arhitekturi, koje su određeni onovremeni politički entiteti doživljavali kao deo sopstvenog nasleđa. Iako su različiti oblici nacionalnog stila krajnje osobeni sa sopstvenim estetskim i ideološkim karakteristikama, svi oni nastaju kao konsekvenca prilično homogenih nizova konstelacija. Odnosno, njihovim formiranjem se težilo ka isticanju kontinuiteta i tradicije, ali takođe i objedinjavanju onog arhitektonskog nasleđa koje je posmatrano sa onovremenog stanovišta o sopstveno shvaćenoj prošlosti, smatrano najboljim. Nacionalni stil je dakle, imao ulogu u učvršćivanju i prezentovanju nacionalnog identiteta. Ovako uspostavljeni, nacionalni stilovi na izvestan način predstavljaju formu refleksija konkretnih nacionalnih identiteta. Nacionalni stil arhitekture jednog naroda podrazumeva sve vrste graditeljstva u njegovom prostoru u određenim istorijskim periodima (Kadijević 2007, 197). Oblik određenog nacionalnog stila je prema tome osoben za svaku pojedinačnu državu, odnosno zavisio je primarno od onog što je određena nacija nastojala da u arhitektonskom smislu istakne kao najznačajniji deo sopstvene prošlosti. Kao takav, on je pretendovao isticanju koncizno određene i karakteristične prošlosti, i na taj način manifestovao nacionalnu sposobnost određenog naroda da plasira sebi svojstven umetnički izraz uz održavanje integriteta istog. Ujedno je ovakva težnja podrazumevala i otklanjanje svih nepoželjnih, odnosno stranih elemenata, shvaćenih kao retrogradnih i degenerativnih relikata koji predstavljaju prepreku ka stvaranju novog progresivnog i čisto nacionalnog stila.
Procesi stvaranja nacionalnih stilova u novostvorenim državama na Balkanskom poluostrvu nipošto nisu bili jednolinijski i postojala su mnogobrojna sukobljena mišljenja o tome na koji period istorije treba staviti težište u konstruisanju nacionalnog stila. Budući da su devetnaestovekovni arhitekti školovani na različitim akademijama širom Evrope, jasno je da su promovisali različite arhitektonske stilove. Svakako, ovakva faktička situacija je uzrokovala mnogobrojna suprostavljena mišljenja o tome na kojim premisama treba da se zasniva onovremena arhitektura. Tako je npr. u devetnaestovekovnoj Srbiji postojalo nekoliko različitih struja među tadašnjim afirmisanim arhitektima. Dok su se jedni zalagali za eklektiku i pridržavali se načela evropskog akademizma, drugi su preferirali romantizam, a postojali su i oni koji su učestvovali u koncipiranju osobenog nacionalnog stila definisanog kroz neovizantijski pravac (videti Kadijević 2007; takođe Ignjatović 2008). Formiranje nacionalnog stila u Srbiji se u suštini prvenstveno zasnivalo na eklektičkom spajanju elemenata srednjevekovne arhitekture sa istorijskim stilovima poput renesanse, romantizma i klasicizma, mada su u manjoj meri korišćeni i elementi stilova poput baroka i neoklasicizma (Kadijević 2005). Situacija u Grčkoj je bila ipak znatno drugačija, prvenstveno zbog snažnog uticaja klasične starine. Bez obzira na to što je neoklasicistička arhitektura bila intenzivno propagirana, veliki broj zgrada je građen u stilu neovizantijske arhitekture, kao jednog od modela oponašanja u arhitekturi akademizma. Ipak, ovaj model je više primenjivan u sakralnoj arhitekturi, što je sasvim logično budući da se ona direktno nadovezivala na vizantijsku prošlost, odnosno na „romejski” aspekt modernog grčkog nacionalnog identiteta. U profanoj arhitekturi dominantan je bio neoklasicizam, romantizam, ali i sve ostale forme akademizma sa jasnim eklektičkim izrazom. Međutim, kao pravac koji je nastao direktnim nadahnućem „iznova otkrivene” klasične Grčke, jedino je neoklasicizam (akademizam neoklasicističkog opredeljenja), za razliku od svih drugih arhitektonskih stilova istoricizma, na krajnje nedvosmislen i izuzetno jasan način glorifikovao antički uzor.
Neoklasicizam kao medijum za plasiranje ideoloških poruka
Određeni objekat sagrađen u stilu neoklasicizma posmatran i definisan kao umetničko delo imao je prvenstvenu ulogu da na posmatrača ostavi dubok utisak u smislu da reprezentuje moć države i svedoči o starini i veličini antike. Megalomanski objekti sa kolonadama stubova, impozantnim kapitelima, skulpturama i fasadama, oslikavaju težnju da se kroz estetski vizuelno primamljivo delo posmatraču prenese čitav set odgovarajućih ideoloških poruka koje bi svedočile o neprikosnovenoj moći autoriteta (najčešće države), koji je to zdanje (građevinu) ili umetničko delo stvorio. Objekat sagrađen u stilu neoklasicizma, kao što je već nekoliko puta naglašeno, s obzirom na vizuelni efekat koji postiže, prenosi jasno definisanu poruku. Pri tome se u zavisnosti od predviđene funkcionalne namene zgrade, ona upotpunjuje sa adekvatnim skulpturama i reljefima, odnosno elementima arhitekstonske plastike koji aludiraju na određene događaje iz grčke i (ili) rimske mitologije a samim tim, upućuju i na određeni ideološki kontekst. U tom smislu za svakog upućenog posmatrača postaje jasna poruka koja mu se posredstvom arhitektonske strukture, kao i skulptura ili reljefa na njoj, plasira. Plastika na zdanjima postaje neizostavni deo arhitektonskog platna, i pored dekorativne funkcije, ima istaknutu simboličku dimenziju koja je posebno istaknuta u arhitekturi akademizma i neoklasicizma. Preko akademizma, ikonografija uglavnom počiva na klasičnoj mitologiji, alegorijskim figurama i istorijskim ličnostima čime se ukazuje na socijalnu porudžbinu i funkciju akademizma u prosvetiteljskom buđenju nacionalne svesti, posredstvom kolektivno prihvaćenih simbola (Marinković 2005, 50). Reljefi i ostala arhitektonska plastika na građevinama neoklasicističkog opredeljenja takođe imaju izvestan oblik „zaštitničke simbolike” i ujedno upućuju na praktičnu namenu nekog objekta. Estetika neoklasicizma, prema tome, izvorno nastaje iz opšte inspiracije antikom, ali se takođe već od samih početaka konstruiše i kao oblik sredstva za plasiranje društvene i političke ideologije. Pri tome se ona ujedno prilagođava postojećem fundusu društveno-socioloških i političkih faktora sredine.
Arhitekture akademizma i neoklasicizma odigrale su značajnu ulogu kao oblici kulturne, ali i nacionalne reprezentacije, odnosno kao specifične forme refleksija nacionalnih identiteta. Uspostavljene na navedenim idiomima, ovi stilovi su zapravo predstavljali instrumente u kompleksnim procesima konsolidacije nacionalnih identiteta zapadnoevropskih društava. Mehanizmi kulturnih reprezentacija, čijim se sastavnim aspektom može smatrati i arhitektura posmatrana kao dinamični oblik unutar ideološkog i društvenog konteksta, predstavljaju instrumente proizvodnje svakodnevnih značenja, te se samim tim i arhitektura mora sagledati kao aktivni činilac u konstuisanju identiteta. Ona je svakako u isto vreme izložena konstantnim modifikacijama, kako bi se u što adekvatnijoj meri prilagodila određenoj nameni, a da pri tome njena estetska vrednost bude što prijemčivija i cenjenija. Arhitektura se prema tome nipošto ne može smatrati zatvorenim sistemom oblika, stilova i umetničkih izraza, pa samim tim ne predstavlja produkt koji egzistira izvan ideološkog i političkog konteksta, već kao njegov generativni deo. Dakle, arhitekturu akademizma i neoklasicizma treba percipirati kao interni i inkorporirani deo konkretnih društvenih i političkih tendencija u opštem skupu faktora koji utiču na konstituisanje i artikulaciju identiteta.
Polazeći od ideja koje je u lingvistici razvio Ferdinand de Sosir (Ferdinand de Saussure), koji je prilikom analize strukture jezika utvrdio arbitrarnu vezu između forme reči i onoga što ona označava, može se govoriti o uzajamnoj komunikaciji uz egzistiranje odgovarajućeg koda između onoga koji označuje i onoga koji je označen, na osnovu čega se među njima odvija nesmetana komunikacija (videti Kaler 1980). Postojanje univerzalnog koda između označivača (u datom slučaju države ili vladara čija se poruka manifestuje kroz određeni arhitekstonski objekat) i označenog (posmatrača, odnosno stanovnika koji određeni arhitektonski objekat posmatra), vrši se neprekidna komunikacija koja u konkretnom slučaju predstavlja veoma dobar primer kada se umetnost i arhitektura koriste kao sredstvo slanja određene poruke, najčešće političkog sadržaja. Na taj način, arhitektura postaje aktivno sredstvo indoktrinacije i manipulacije, ali i estetski ideal koji predstavlja neku vrstu koda kojim se prenosi ideološka poruka. Ovakva interpretacija arhitekture neoklasicizma i akademizma kao arhitektonskih stilova koji više nego bilo koji drugi imaju za ulogu da prenesu određenu poruku, zasniva se na rezultatima proučavanja do kojih je došao Umberto Eko analizirajući prirodu komunikacije između umetničkog dela i posmatrača. Rukovodeći se Sosirovim zaključcima u analiziranju semiotike, Eko je uočio da se na sličnim osnovama može posmatrati i komunikacija između umetničkog dela i posmatrača. Kako Umberto Eko ističe, prilikom analize umetničkog dela mora se imati u vidu da je ono nastalo u određenom periodu i da je namenjeno određenoj ciljnoj grupi, tj. publici (videti Eko 1973). Po njemu, osobenost svakog društva predstavlja činjenica da ono raspolaže velikim brojem ideja i ideologija, te samim tim i umetnička dela nastaju unutar određenih celina.
Uzimajući u obzir navedena značenja u smislu ideoloških poruka svojstvenih neoklasicističkoj arhitekturi, odnosno formi komunikacije u datom istorijskom periodu posmatranih kroz kontekst oponašanja antičkih arhitektonskih elemenata, treba napomenuti da se interpretacija koja je primenjena na ovaj period ne može koristiti kao reper za tumačenje fenomena kopiranja arhitektonskih elemenata u savremenom kontekstu. Svaki period ima određene osobenosti koje utiču na shvatanje nekog umetničkog dela, pa samim tim mora postojati univerzalni kod koji omogućava „pravilnu” komunikaciju između njega i posmatrača. U konkretnom slučaju, prilikom tumačenja problem nastaje što npr. oživljavanje grčke arhitekture, bez obzira na stepen njene redakcije prilikom uklapanja u postojeću, ne mora uvek biti kompleksnog sadržaja. Možda se jednostavno radi o najprostijoj inspiraciji umetnika, pa čak i najbanalnijem kopiranju dela, što je rezultat čisto subjektivnih afiniteta samog stvaraoca.
Shvatanje jednog istog umetničkog dela svakako se mora posmatrati iz različitih pozicija. U tom smislu, ono će se razlikovati u kontekstu percepcije ukoliko je posmatrano od strane Grka koji je živeo u klasičnom periodu, Bečlije sa početka devetnaestog veka i građanina neke metropole sa početka dvadeset prvog veka, čak i ako bi u sva tri primera posmatrači bili upućeni u ideološki sadržaj samog dela. Ovakvo stanje se može još drastičnije relativizovati ukoliko bi posebno istakli individualne, odnosno subjektivne doživljaje svakog od ovih posmatrača, odnosno konkretan habitus individue. Iz prethodno navedenog se može postaviti pitanje i o samoj uspešnosti komunikacije između dela i posmatrača, čak i ukoliko postoji uspostavljeni kod. Pitanje je da li će umetničko dalo biti shvaćeno na isti način, čak i ako je ono direktno preuzeto što se tiče svog oblika. Moguće je samo, da je njegov tvorac nastojao da prenese neki segment poruke koji se ne mora podudarati sa izvornom idejom dela. Ovi problemi su stoga krajnje kompleksni i moraju se posmatrati u okvirima pojedinačnih društvenih i socioloških okruženja koji su vremenski i prostorno jasno definisani. Međutim, čak i ukoliko se ispune svi preduslovi za objektivnu analizu, i dalje ostaje otvoreno pitanje o objektivnosti samog istraživača, budući da on svakako poseduje vlastiti identitet sa sopstvenim habitusom. Samim tim i način na koji osoba koja istražuje određeni problem (npr. arheolog, arhitekta, istoričar umetnosti) bazira svoja izučavanja, otkriva isto toliko o njoj i njenom pogledu na svet, koliko i o samoj materiji (fenomenu, predmetu, materijalnoj kulturi i sl.) koju proučava (videti Shennan 1994).
Zaključna razmatranja: Uticaj antičkih arhitektonskih elemenata na arhitekturu epohe istoricizma
Neoklasicizam, kao što je istaknuto, predstavlja najkonzervativniji pravac perioda istoricizma, koji je zasnovan na direktnim teorijskim principima Vinkelmana, odnosno na njegovim delima Misli o podražavanju grčkih dela u slikarstvu i vajarstvu iz 1755. i Istorija drevne umetnosti publikovane 1764. godine u kojima je Vinkelman predstavio svoja razmišljanja o antičkoj umetnosti (Kuletin Ćulafić 2009). Vinkelman se u navedenim i izuzetno uticajnim delima zalagao za usvajanje antičkih oblika, pri čemu je eksplicitno isticao da se protivi kopiranju i da teži ka stvaranju „istinskog grčkog duha” kao ideala savršenstva. Po Vinkelmanu, neoklasicistička umetnost treba da se ugleda na kvalitete antičke grčke umetnosti i da na taj način ostvari „naturalistički ideal” (Kuletin Ćulafić 2009). Pod njegovim uticajem rađa se ideja da elegancija i osobenost antičke grčke civilizacije predstavlja na neki način kolevku moderne Evrope.
Neoklasicizam kao stil utemeljen je na precizno definisanim i strogim načelima i za razliku od romantizma kao drugog pravca istoricizma, ne dozvoljava slobodu i subjektivni doživljaj u izrazu arhitekte i umetnika. Kolevkom neoklasicizma se smatra Rim za šta nije potrebno navoditi posebne razloge. Pretpostavlja se da je kao umetnički i arhitektonski pravac neoklasicizam nastao posle 1750. godine i da je ulogu dominantnog arhitektonskog stila zadržao do otprilike 1830. godine, kada ga je potisnuo akademizam koji se razvio iz njega. U zavisnosti od autora neoklasicizam se često smatra kao rana faza akademizma ili kao neoklasicistički smer akademističke arhitekture, mada preovlađuje tumačenje da on predstavlja zaseban stil istoricizma pored definisnog romantizma i akademizma. Neoklasicističku arhitekturu za razliku od kasnijeg akademizma karakteriše plagiranje striktno grčkih i rimskih arhitektonskih elemenata koji se u određenoj meri prilagođavaju praktičnoj funkciji objekta. Građevine neoklasicističkog stila prezentuju tradiciju i moć, zbog čega se posebno ističe grandioznost i monumentalnost njihovog gabarita, a poseban akcenat je stavljen na opšti vizuelni utisak. Najzastupljeniji je u Francuskoj, posebno u Parizu, gde kao reprezentativan primer možemo navesti čuveni Panteon (sl. 1) konačno završen 1792. godine, koji je u zavisnosti od političkih okolnosti više puta menjao svoju funkciju. U Londonu takođe imamo više objekata neoklasicističkog smera poput zgrade Britanskog muzeja (sl. 2) iz 1827. godine. Zapravo, stil je bio rasprostranjen bukvalno u svim značajnijim evropskim gradovima pri čemu treba posebno istaći primere Beča, Berlina i Varšave.
Akademizam se može smatrati oficijalnom svetskom arhitekturom devetnaestog i prve polovine dvadesetog veka (Kadijević 2005, 103). Pojavljuje se sa usponom istoricizma i pod uticajem vladajućih konzervativnih i kulturnih ideologija tog perioda. Zvanično je propagiran od strane prestižnih državnih akademija, od kojih je promovisan kao jedini prihvatljiv i ispravan smer u arhitekturi. Nastao je kao posledica opštih konstelacija o kojima je već bilo reči. Poput neoklasicizma, i njega karakteriše monumentalnost i ograničavanje individualne inicijative, oponašanje starih stilova koje je vršeno na bazičnim temeljima strogo uspostavljenih dogmatskih stavova. Postavljen na ovakvim principima, akademizam je u izvesnom smislu tokom devetnaestog veka postao pravac koji je od preavangardne i avangardne kritike označen za nazadan i krajnje konzervativan. Pojedini autori nastanak akademizma vezuju za početak Francuske revolucije ili za period stabilizacije Napoleonove vladavine (Kadijević 2005, 104–105). Danas preovlađuje mišljenje da period dominacije akademizma počinje oko 1800. godine. Kao arhitekstonski stil, akademizam je kulminirao kroz eklekticizam u drugoj polovini devetnaestog veka. Eklekticizam je pre svega trebalo da posluži da se akademizam u ovom periodu razvije kao monumentalan i neka vrsta „sverešavajućeg stila”. Polazeći od principa na kojima je zasnovana filozofija eklekticizma od strane Viktora Kauzena (1792–1867), nastojalo se da se u izvesnom smislu prevaziđe kriza koja je nastala zbog neprekidnog plagiranja antičkih uzora. Naime, strogi neoklasicizam, koji se po određenom broju autora može smatrati i kao rani akademizam, vremenom je zapao u krizu zbog konstantnog kopiranja antike i potpunog odsustva bilo kakve inkorporacije svežih inventivnih elemenata. Eklektički smer je propagiran pre svega od strane Karla Betihera, profesora berlinske Bauakademije (Kadijević 2005, 107), ali i delovanjem Sezara Dalija. Eklektički duh akademizma je baziran na konceptu mešanja različitih istorijskih stilova u arhitekturi i to pre svega neogotičkih, neoklasicističkih i renesansnih elemenata. Eklekticizam je trebalo da pokupi ono najbolje iz svih istorijskih stilova i da teži ka formiranju savršenog stila. Upravo zbog ovoga, pojedini autori su skloni da u eklektičkom izrazu vide na neki način promenu paradigme u arhitekturi propraćenu željom za stvaranjem novog stila koji bi odgovorio na sve zahteve kombinujući ono najbolje iz svih pređašnjih stilova. Pojava eklektičkog akademizma je ujedno označila i postepeni kraj neoklasicizma koji se bazirao na kopiranju elemenata antike. Jedan od najranijih i najboljih primera za mešavinu istorijskih stilova predstavlja Bruklinski most (sl. 3) u Njujorku, koji je završen 1883. godine. Iako preovlađuje neogotika, na ovoj arhitektonskoj strukturi se mogu videti i elementi drugih istorijskih stilova poput neoklasicizma, kao i pojedinih karakteristika staroegipatskog graditeljstva. Akademizam je svojevremeno veličan na osnovama strogo uspostavljene univerzalnosti na temeljima glorifikovanja antičke prošlosti, stilističke perfekcije i stvaralačkog enciklopedizma.
Iako se često akademizam i neoklasicizam tumače kao pseudostilovi zbog odsustva inovacija i strogo uspostavljenih doktrina, nesumnjivo je da su obeležili jedan značajan period prošlosti. U tom periodu se iz želje za traženjem identiteta poseglo za idealnim „istorijskim” uzorima pri čemu je Grčka poslužila kao skoro savršeni instrument. Akademizam se zbog toga mora posmatrati kao evropocentričan pravac koji je označio prosvetiteljsku ulogu evropske kulture, ali nikako i evropeizaciju (Kadijević 2005, 149–150), za koju je bila potrebna radikalna modernizacija, što akademizam kao krajnje zatvoren i konzervativan pravac koji robuje prošlosti nije mogao ostvariti. Konzervativnost akademizma je doprinela da se on gasi izuzetno sporo, pre svega u nacionalističkim sredinama, pa nije retko da on dominira kao preovlađujući pravac i nakon prevage moderne, tj. funkcionalizma i secesije. Takvo stanje se najbolje može videti kroz situaciju u SSSR-u, gde nakon Prvog svetskog rada akademizam dominira kroz socijalistički realizam, nakon potiskivanja funkcionalističke avangarde. Bez obzira na to što je strahovito kritikovan od strane modernista i što se nakon Prvog svetskog rada označava kao retrogradan i zaostali pravac koji predstavlja kočnicu napretka (Kadijević 2005), postoje brojni primeri koji svedoče o njegovom obnavljanju. Tako on ponovo u nešto drugačijem obliku postaje dominantna arhitektura u nacističkoj Nemačkoj, imperijalnom Japanu, pa i u Čaušeskovoj Rumuniji, za šta je najbolji primer megalomanska zgrada Parlamenta izgrađena u stilu koji bi bio najbliži neoklasicizmu. Upravo zbog toga, akademizam je u izvesnom smislu demonizovan i veoma često se vezuje za totalitarne režime kao arhitektonski stil pogodan za političke zloupotrebe.
Početkom i sredinom devetnaestog veka, kao što je napomenuto, bila je izražena tendencija za stvaranjem tzv. nacionalnih stilova. Iako su oblici nacionalnih stilova zavisili od konkretne nacije, odnosno od konkretnog političkog subjekta, postoje neke generalne karakteristike koje se mogu istaći prilikom njihovih formiranja. To su pre svega isticanje kontinuiteta korišćenjem različitih istorijskih stilova u želji za učvršćivanjem nacionalnog identiteta. U ovom periodu se uočava težnja ka stvaranju čisto nacionalnog stila oslobođenog od stranih „agresorskih i okupatorskih” elemenata. Tako se sa brojnih istorijskih spomenika uklanjaju tragovi nepoželjne prošlosti, kao remetilačkih elemenata koji predstavljaju prepreku težnji za isticanjem herojske i idealno viđene istorije. Ovakva selekcija se reflektuje posebno na primeru Akropolja, gde se nakon oslobađanja od Osmanskog carstva vrši raščišćavanje (Grin 2003, 53), pri čemu se Erehtejon i Partenon oslobađaju nametnutih funkcija harema, tj. džamije (Grin 2003, 321). Ista praksa primenjena je i u Beogradu, gde su uklonjeni skoro svi ostaci turskog graditeljstva o čemu svedoči činjenica da je od nekoliko džamija preživela samo jedna.
Na kraju ovog članka neophodno je ukratko ukazati na osnovnu podelu različitih modela oponašanja u arhitekturi akademizma. U zavisnosti od namenjene funkcije zgrade, stroga načela diktirala su tačno utvrđen izgled i samu strukturu objekta. Svaki tip građevine je imao propisan raspored i veličinu prostorija, kao i šemu njihove unutrašnje obrade. Tako precizirana pravila svedočila su da stil zapravo predstavlja uniformu koja označava sadržaj građevine, ali i ideološki i klasni status njenog naručioca (Kadijević 2005). Podelu na modele korišćenja različitih istorijskih pravaca detaljno je predstavio Aleksandar Kadijević u svojoj publikaciji Estetika arhitekture akademizma.
Klasicistički model je predstavljao prvenstveno oponašanje antičke arhitekture i u nešto manjoj meri u kasnijem periodu renesansnih elemenata. U stilu neoklasicizma ili klasicističkom smeru akademističkog stila građena su najviše različita državna zdanja za šta je svakako najimpozantniji primer zgrada Parlamenta u Beču (sl. 4), koji se smatra prestonicom „arheološkog akademizma” sa čitavim nizom objekata koji su izgrađeni u ovom stilu. Zanimljiv primer iz Beča je i takozvani Tezejev hram (sl. 5), koji ima namenu izložbenog prostora. Klasicistički model je primenjivan i za muzeje – Britanski muzej, (sl. 2) i zgrada starog muzeja u Berlinu, (sl. 6), banke, biblioteke i sakralne objekte za šta možemo navesti kao primer Panteon u Parizu (sl. 1), crkvu Sv. Marije Magdalene u istom gradu (sl. 7) i Karlovu crkvu u Beču (sl. 8). Posebnu zanimljivost čini kompleks „Valhala” kod Regenzburga kao neki oblik hrama slavnih Nemaca, odnosno Germana (sl. 9). Renesansni model je veoma često primenjivan u gradnji prosvetnih ustanova, nacionalnih akademija nauka i umetnost (Mađarska akademija u Budimpešti), zatim bolnica, kasarni i osobito klubova za šta kao primer može poslužiti „Londonska ulica renesansnih palata”. Neogotika je pored klasicističkog modela bila daleko najzastupljenija i često se sa njim konbinovala. Iako isključivo dominira u sakralnoj arhitekturi (npr. Votivna crkva u Beču), često se primenjuje i u profanom graditeljstvu. Parlamenti u Londonu i Budimpešti, kao i gradska kuća u Beču (sl. 1O) neki su od najkarakterističnijih primera neogotičko-akademističke prakse. Neogotički model se primenjivao i u izgradnji većnica, zgrada železničkih stanica, pošta i drugih objekata. Neovizantijska arhitektura je prilično zastupljena na našim prostorima i preovlađuje u sakralnoj arhitekturi, ali se nailazi i na primere gde je primenjena i na zgradama državnih institucija. Staroegipatski stil se koristio najviše za izgradnju privatnih grobnica, ali i banaka, zatvora, apoteka, pa čak i zooloških vrtova. Eklektička pseudomavarska praksa predstavlja jedan vid orijentalnog nasleđa i najčešće se sreće na objektima različite namene u Španiji. Eklektičke forme različitih nacionalnih stilova se moraju posmatrati regionalno. Tako se u Srbiji može govoriti o pseudo-moravskom i srpsko-vizantijskom stilu, koji i danas dominira prilikom gradnje crkvenih objekata. Egzotični istočnjački ili romantični pseudomedievalni stil je čest u arhitekturi privatnih vila i palata, javnih zamkova i letnjikovaca i uopšte objekata namenjenih odmoru i zabavi (Kadijević 2005, 114).
Ove modele ne treba posmatrati kao isključive, pošto su se oni veoma često kombinovali, što se uočava na širokom spektru objekata različitih funkcija. Uzimajući u obzir prethodno navedeno, može se naposletku konstatovati da i oponašanje arhitektonskih elemenata svojstvenih antičkoj Grčkoj izraženih ovom prilikom kroz klasicistički model, ne predstavlja izolovanu i raritetnu pojavu, već se mora shvatiti kroz koncept akademističke arhitekture. Ovim se svakako ne umanjuje značaj Grčke i njenog uticaja na akademizam, nego se samo ističu neke osobenosti eklektičke prakse i razlike u poređenju sa strogim neoklasicizmom u kome je antika, a posebno klasična Grčka bila jedina inspiracija i opšte prihvaćeni savršeni uzor.
BIBLIOGRAFIJA
Babić, S. 2008. Grci i drugi – antička percepcija i percepcija antike. Beograd: Clio.
Babić. S. 2010. Prošlost kao Drugi – Drugi kao prošlost, Etnoantropološki problemi 2 (5): 259-268.
Eko, U. 1973. Kultura, informacija, komunikacija. Beograd: Nolit.
Grin, K. 2003. Uvod u arheologiju – Istorija, principi i metodi moderne arheologije. Beograd: Clio.
Honour, H. 1968. Neo-Classicism. London: Penguin Books.
Ignjatović, A. 2008 Između žezla i ključa – nacionalni identitet i arhitektonsko nasleđe Beograda i Srbije u XIX i prvoj polovini XX veka. Nasleđe 9: 51-73.
Kadijević, A. 2005. Estetika arhitekture akademizma (XIX-XX vek). Beograd: Građevinska knjiga.
Kadijević, A. 2007. Jedan vek trazenja nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi: sredina XIX – sredina XX veka. Beograd: Građevinska knjiga.
Kaler, Dž. 1980. Sosir osnivač moderne lingvistike. Beograd: BIGZ
Kuletin Ćulafić, I. 2009. Neoklasicizam u zemljama Srednje Evrope. AG Magazin – arhitektura gradevinarstvo.
Malešević, M. 2009. Put olimpijskog plamena – Peking kao čuvar kulta antičke prošlosti evropskih nacija (I). Glasnik Etnografskog instituta SANU 1 (57): 9-25.
Malešević, M. 2010. Rađanje olimpijskog plamena – antička Grčka i evropski identitet (II). Glasnik Etnografskog instituta SANU 1 (58): 7-25.
Marinković, M. 2005. Arhitektonska plastika javnih objekata Beograda (1918-1941) – Magistarski rad. Beograd: Filozofski fakultet.
Obšust, K. 2012. Idealizovanje antičke Grčke klasičnog perioda kao “kolevke evropske kulture”. Stara Grčka kao univerzalni uzor za stvaranje modernih evropskih nacija. Casca – elektronski časopis za društvene nauke, kulturu i umetnost 1 (1).
Obšust, K. 2019. Ogledi o grčkoj klasičnoj starini i slovenstvu: uticaj percepcije o grčkoj klasičnoj starini na formiranje evropskih nacija i konstruisanje slovenstva. Novi Sad: Arhiv Vojvodine.
Shenan, S. J. (ed.) 1994. Archaeological approaches to cultural identity. London: Routledge.
Smit, A. D. 2010. Nacionalni identitet. Beograd: Biblioteka XX vek.
