AUTOR: Kristijan Obšust
Apstrakt:
Ovaj tekst je usmeren na problematiku vezanu za definisanje tzv. predmodernih, odnosno primordijalnih arhiva, o čijem postojanju na prostoru starog Bliskog istoka i dinastičkog starog Egipta svedoče pojedini istorijski izvori, kao i rezultati arheoloških istraživanja. Izuzev kratkog pregleda do sada otkrivenih staroistočnih vladarskih i državnih zbirki glinenih tablica, u tekstu je ukazano na problematiku koja se odnosi na upotrebu odrednice primordijalni, tj. predmoderni arhiv, u kontekstu isticanja koncizne distinkcije ove terminološke odrednice u odnosu na značenje pojma arhiva kao institucija kakvo postoji u savremenom društvenom kontekstu.
Ključne reči: primordijalni arhivi, predmoderni arhivi, staroistočne zbirke, Mesopotamija, stari Egipat
Istorijski izvori, npr. poput dela Josifa Flavija, kao i rezultati dosadašnjih arheoloških istraživanja, pružaju relevantne podatke koji nedvosmisleno svedoče da su na prostoru Mesopotamije, u starom Egiptu, kao i na prostoru Levanta, tokom stare ere postojala posebna mesta (objekti ili delovi objekata u sklopu palata i hramova) koji bi se uslovno mogli definisati kao gradski, vladarski i državni primordijalni arhivi. Razvijeni politički entiteti koji su tokom stare ere egzistirali na različitim delovima pomenutog geografskog prostora, sistematski su pohranjivali različita dokumenta koja su se odnosila na njihovo svakodnevno funkcionisanje (administrativni i trgovački spisi), na „diplomatsku”, tj. prepisku vladara, kao i druge spise čiji je sadržaj bio od „državnog”, tj. „vladarskog značaja.” U drevnim gradovima Međurečja, Levanta i duž toka Nila, arhivi spisa su se u fizičkom smislu zapravo nalazili u sklopu biblioteka koje su mogle pak biti u kompleksu vladarskih palata ili hramova. Takođe, pored grupa spisa koji se na osnovu njihovog sadržaja mogu označiti kao „državni” i koji se u skladu sa njihovom velikom koncentracijom na malom prostoru, mogu uslovno definisati kao gradski, tj. vladarski ili državni arhivi, na različitim lokalitetima na prostoru Starog istoka, posebno u okviru aglomeracije urbanih centara, arheološkim iskopavanjima su konstatovane grupe spisa koncentrisanih na jednom mestu čiji je sadržaj knjigovodstvene prirode. U tom kontekstu, na osnovu arheoloških rezultata, jasno je da su postojala posebna mesta na kojima su ovakvi spisi sistematski odlagani, odnosno uslovno govoreći „arhivirani”.
Formiranje prvih predmodernih, odnosno primordijalnih arhiva, u kojima su pohranjivani različiti spisi koji su imali „državni” karakter, odnosno posebnih fizički izdvojenih objekata ili prostorija u sklopu hramova i vladarskih kompleksa, u kontekstu vremena njihovog nastanka, korespondira sa stvaranjem prvih političkih entiteta na prostorima Starog istoka. U tom smislu, s obzirom na razvijen administrativni aparat, preteču „diplomatske korespondencije”, ali i na trgovinu, može se postaviti hipoteza da je neka forma arhiva (svakako ne i sistematskog arhiviranja), postojala još u sklopu funkcionisanja sumerskih gradova (gradova-država) kao razvijenih urbanih centara. Nastanak najstarijeg do sada potvrđenog sistema pisanja datira se u oko 3200. godinu stare ere i konsekventno, sudeći prema sadržajima glinenih tablica ispisanih sumerskom varijantom klinastog pisma, predstavlja potrebu razvijenog birokratskog i administrativnog aparata sumerskih gradova poput Ura, Uruka, Kiša, Nipura, Eridua itd. Odnosno, pisanje kao društvena delatnost je zapravo započelo kao neka forma primitivnog oblika knjigovodstva s obzirom na to da sadržaji najstarijih do sada otkrivenih glinenih tablica predstavljaju popise životinja, ćupova, korpi i sličnog. Dijapazon prvih popisa se svakako vremenom razvijao, tako da sadržaji glinenih poličica sa početka trećeg milenijuma stare ere svedoče o beleženju stvari i poslova iz svakodnevnog života, tj. kreću se od jednostavnih popisa dobara do kompleksnih zvaničnih akata. Indikativno je što su ovakve glinene tablice, prilikom mnogobrojnih arheoloških istraživanja, najčešće nalažene u grupama, pri čemu je u nekim slučajevima na malom prostoru nalaženo i po nekoliko hiljada uredno sortiranih pločica zajedno. Upravo zbog ovakvog konteksta nastanka, jasno je da su tablice ispisane klinastim pismom na prostoru Mesopotamije, bile pažljivo odlagane u zasebne prostorije i objekte u kojima su trajno čuvane uz postojanje uspostavljenog rasporeda unutar prostorija u kojima su „arhivirane”.
Dijapazon sadržaja tematike dokumenata, tj. sistematski čuvanih glinenih tablica pronađenih na različitim lokacijama na prostoru Međurečja i Levanta, dominantno se odnosi na račune, isporuke, priznanice, potvrde o zajmu, inventare, sudske presude, bračne ugovore, sporazume o razvodu i tome slično. Potrebu za njihovim trajnim čuvanjem, poštujući njihov sadržaj, većina istraživača interpretira kao „svedočanstva o delatnosti koja se mogu prema potrebi naknadno konsultovati”, odnosno kao forme „dosijea o obavljenim poslovima”. Lajonel Kasel, bazirajući se na rad stručnjaka za drevni Bliski istok, za skupine ovih svedočanstava, koristi odrednicu „arhivi”. Međutim, iz pozicija današnje, odnosno savremene arhivističke teorije i prakse, ova odrednica nije adekvatna, te se ovom prilikom predlaže termin koji konciznije definiše „sistematsko arhiviranje” ovih spisa na prostorima drevnog Bliskog istoka, odnosno preciznija terminološka odrednica primordijalni arhiv, koja je distinktivna u odnosu na današnju definiciju arhiva i arhiviranja. Karakter, način i potreba za „arhiviranjem” spisa u staroj eri nipošto nije ekvivalentan savremenom značaju arhiva u modernim društvenim i političkim sistemima, te se uprkos sličnim inicijalnim potrebama za „arhiviranjem”, ipak mora podvući nedvosmislena distinkcija u odnosu na današnji značaj arhiva i arhivistike kakav postoji od Francuske revolucije, tj. od kraja osamnaestog veka. Upravo zbog toga, prefiks predmoderni ili primordijalni ispred imenice arhiv, pruža neophodnu terminološku distinkciju, respektujući pri tome čitav niz društvenih, teritorijalnih i hronoloških konstelacija, odnosno daleko je naučno zasnovaniji i utemeljeniji.
„Predmoderni arhivi” na prostoru drevnog Bliskog istoka
Izuzev prethodno navedenih sadržaja grupno koncentrisanih, tj. „arhiviranih” glinenih tablica kakve se sreću u različitim hronološkim kontekstima tokom stare ere na prostoru Međurečja, tekstovi na pločicama su izuzev administrativnog, a kasnije i političkog, imali i religijski, edukativni, kao i literarni karakter. Ovakve glinene tablice su, poput administrativnih, takođe grupisane i odlagane na čuvanje u posebne prostorije i pojavljuju se veoma rano, praktično od oko 3000. godine p. n. e.
U sklopu arheološkog kompleksa drevnog sumerskog grada Nipura koji je u trećem milenijumu stare ere predstavljao jedno od najznačajnijih gradskih središta Sumera i onovremenog sveta, pronađena je grupa tablica koja se datuje u sredinu trećeg milenijuma stare ere. Na pronađenim glinenim tablicama su bili urezani spiskovi zanimanja, vežbe za učenje pisanja, kao i religijske himne. Sudeći prema kontekstu nalaza, ove tablice su najverovatnije predstavljale svojevrsnu „arhivu” pisarske škole koja je egzistirala pre oko 5500 godina i koja je, po svemu sudeći, funkcionisala u sklopu hrama. Među tablicama pronađenim u Nipuru, izdvajaju se dve koje istraživači interpretiraju kao neku vrstu „kataloga”, odnosno popisa spisa koji su se nalazili u okviru „arhiva škole”. Ove tablice se datuju u otprilike 2000. godinu pre Hrista i sadrže popise (naslove) sumerskih književnih dela (različitih mitova, tužbalica, himni itd.). Obe tablice zapravo predstavljaju „vodič” za spise u istoj zbirci, odnosno specifičnu formu „primitivnog kataloga zbirke”.
Poput „arhiva” u Nipuru, i druge zbirke spisa odlagane su u zasebnim prostorijama koje su arheološkim istraživanjima pronađene na različitim lokalitetima. Na osnovu konteksta nalaza, može se konstatovati da su staroistočne zbirke bile sistematizovane kroz različita „pomoćna sredstva”, kako bi zbog njihovog gabarita bilo omogućeno lakše snalaženje, odnosno traženje konkretnih spisa. U početku, odnosno tokom trećeg i prve polovine drugog milenijuma pre Hrista, one su imale jednostavnu formu, tj. predstavljale su obične spiskove (inventare) da bi najkasnije od trinaestog veka p. n. e. bio načinjen značajan napredak u „katalogizaciji” dodavanjem različitih beleški za identifikaciju, što je po prvi put konstatovano u okviru „arhiva” pronađenog u drevnoj Hatuši o čijem značaju će biti ukazano kasnije u tekstu.
Početkom osamdesetih godina dvadesetog veka, arheološkim iskopavanjima kraljevskog kompleksa Eble (Tel Mardikha), utvrđeno je postojanje kompleksa prostorija kraljevskog arhiva, pri čemu je u glavnoj prostoriji pronađena koncentracija od oko 1700 celih glinenih tablica i preko 4700 dodatnih fragmenata, koje se datuju u drugu polovinu trećeg milenijuma p. n. e., odnosno do oko 2300–2250 godine p. n. e. kada je Ebla uništena po svemu sudeći od strane Akađana. Ostaci drevne Eble, razvijenog semitskog gradskog centra koji je osnovan sredinom četvrtog milenijuma stare ere i koji je predstavljao značajno gradsko središte, nalaze se na prostoru današnje južne Sirije i smešteni su na oko trideset milja jugozapadno od Alepa. Centralna prostorija tzv. kraljevskog arhiva koji je postojao u sklopu palate, bila je četvorougaonog oblika, dimenzija 3,5 x 4 m. Kontekst nalaza glinenih tablica je takav da se može pretpostaviti da su one bile čuvane na policama duž zidova prostorije, s obzirom na to da su pronađene u gomilama na podu na kojem su dospele nakon što su police izgorele prilikom razaranja grada. Sadržaj tablica je dominantno administrativne prirode, od čega se skoro hiljadu komada odnosilo na preraspodele metala i tekstila koje je vršeno od strane osoblja kraljevske palate, dok oko stotinu tablica ima sadržaj koji predstavlja podatke o povrću, uzgoju životinja, maslinovom ulju, obradivom zemljištu itd. Izuzev glinenih tablica vezanih za administrativne, tj. birokratske poslove, u glavnoj prostoriji kraljevskog arhiva palate u Ebli, pronađene su i pločice koje su imale urezane zapise na sumerskom jeziku a koje su se odnosile na nazive zanimanja, imena ptica, geografske nazive, imena riba i slično. Takođe, pronađene su i dvojezične tablice na eblaitskom i sumerskom jeziku koje pružaju čvrste dokaze o „međunarodnom” karakteru trgovine i visokom stepenu razvoja Eble. Pored navedenog, deo tablica je imao apotrofejski sadržaj, odnosno bio je ispisan bajalicama na sumerskom ili na eblaitskom jeziku. Raspored izvornog skladištenja tablica u prostoriji, utvrđen je arheološkim istraživanjima na osnovu koncentracija grupa tablica u gomilama na podu. Tako je npr. utvrđeno da su dve tablice čiji se sadržaj odnosio na jedan sumerski mit, izvorno bile čuvane na najvišoj polici smeštenoj na severnom zidu prostorije. Celi kraljevski arhiv Eble je zapravo, prema interpretaciji pojedinih istraživača, predstavljao neku vrstu radne prostorije kraljevskih pisara zaposlenih u palati.
Prestonica Hetitskog carstva, drevna Hatuša, smeštena u blizini današnjeg sela Bogazkale u turskoj Anadoliji približno dve stotine milja jugoistočno od Ankare, doživela je svoj procvat između XVIII i XIIII veka p. n. e. Monumentalni ostaci imperijalne arhitekture, kao i veliki areal današnjeg arheološkog kompleksa drevnog grada, svedoče o visokom stepenu njegovog razvoja, ali i o ogromnoj moći Hetitskog carstva. U sklopu kompleksa kraljevske palate, otkriven je veliki broj glinenih tablica od kojih je većina imala sadržaj administrativnog tipa, odnosno bila je u vezi sa upravljačkim delatnostima. Međutim, deo tablica ima drugačiji sadržaj koji je u vezi sa hetitskim verzijama sumerskih, akadskih i vavilonskih epova, ili se pak odnosi na različite prozaične priručnike. Specifičnost ovog „arhiva palate”, predstavlja činjenica što pojedine glinene tablice na poleđini ili kao dodatak na kraju teksta imaju natpise koji identifikuju tekst. Ovakve beleške za lakšu identifikaciju za koje se upotrebljava odrednica kolofon, imale su za cilj da omoguće lakše snalaženje. Termin kolofon, izveden je od grčke reči kolophon koja se prevodi kao „završni postupak” i on zapravo označava praksu koja je postojala u antici a koja se odnosila na to da se na kraju ispisanog teksta unose podaci o sadržaju spisa, tj. dela, a čiji je najbliži savremeni ekvivalent naslovna strana dela. Sadržaj ovih beleški je takođe često navodio ime pisara, kao i svedoka (osobe) koja je prisustvovala ispisivanju sadržaja konkretne glinene tablice, svedočio je o prepisu određenih tablica i tome slično. Međutim, osnovna specifičnost kolofona predstavlja to što on počinje brojem tablice na kojoj je ispisan, što je imalo veliki značaj s obzirom na to da je omogućavalo lakše snalaženje u kontekstu numeracije, odnosno paginacije dužih tekstova koji su obuhvatali veći broj glinenih tablica. Zapravo, nizovi tablica koje se datuju približno u XIII vek pre Hrista, sadrže detaljne bibliografske zapise, pri čemu svaki zapis počinje navođenjem ukupnog broja tablica koje zauzima određeni tekst, odnosno određeno delo. U tom smislu, naziv, odnosno naslov dela (teksta) naveden je u prvom redu dela i formulisan je često na način da pruži sažeti prikaz samog sadržaja na koji se odnosi tekst. Ujedno, u okviru teksta se naznačuje da li tekst na tablici predstavlja kraj dela ili ne, a na određenim tablicama se nalaze i druge korisne informacije o pisaru, tj. autoru i tome slično. Ova inovacija, koja u brojnim aspektima podseća na pojedine elemente savremene bibliotečke katalogizacije, tj. moderne klasifikacije i sistematizacije u arhivistici, upravo je najranije potvrđena u XIII veku stare ere u kraljevskom arhivu Hatuše. Kataloški zapisi o tablicama kroz formu kolofona, koji su pronađeni u sklopu ovog drevnog arhiva, svedoče o značajnom napretku u odnosu na jednostavne spiskove za lakše snalaženje kakvi su konstatovani u sklopu preko milenijuma starijeg arhiva u sumerskom Nipuru. Potrebu za ovakvim vidom organizovanja zbirke glinenih tablica, treba tražiti u gabaritima same zbirke, odnosno u velikom broju spisa pohranjenih u kraljevskom arhivu Hatuše. Jednostavno, fundus tablica u kraljevskoj arhivi je bio toliki, da je prosto iziskivao uspostavljanje određene sistematizacije i organizacije radi lakšeg snalaženja.
Do danas nije utvrđeno, tokom čije vladavine je uspostavljena ovakva organizacija arhive u Hatuši, kao što nije poznato ni koji vladari su uspostavili praksu pohranjivanja spisa u starijim kraljevskim arhivima u Nipuru i Ebli. Međutim, ime vladara koji je zaslužan za formiranje jedne od najstarijih biblioteka, odnosno arhive koja je egzistirala pre oko 3200 godina u jednoj od prestonica Asirskog carstva, drevnom Ašuru, poznato je. Osnivanje biblioteke i carske arhive u Ašuru, prvoj prestonici tokom ranoasirskog i srednjeasirskog perioda, koja je kasnije tokom postojanja Novoasirskog carstva, imala funkciju verske prestonice, vezano je za jednog od najznačajnijih vladara starog sveta i drevne Asirije, Tiglat-Pilsara I, koji je po svemu sudeći vladao Asirijom od 1115. do 1077. godine p. n. e. Biblioteka, odnosno carska arhiva je pronađena u okviru ruševina vrhovnog boga asirskog panteona – Ašura i pretpostavlja se da se sastojala verovatno od više stotina ili čak hiljada tablica, iako ih je pronađeno oko stotinak. Dominantno su u pitanju tablice na kojima su upisana astrološka predviđanja pomoću žrtvenih životinja, kao i na osnovu kretanja nebeskih tela, odnosno različita predskazivanja budućnosti namenjena sveštenstvu hrama. Zatim, deo tablica predstavljaju spiskove rečničkog tipa (spiskovi biljaka, životinja, drveća, bogova, mesta), dok se neznatan broj tablica odnosi na književne radove. Pored navedenog, jedna tablica je zapravo tablica množenja, jedna predstavlja katalog muzičkih kompozicija, na nekima su upisane himne, dok se na jednoj nalazi tekst koji se odnosi na astronomiju. Datovanje i hronološki raspon nastanka tablica, vezan je isključivo za vladavinu Tiglat Pilasara I.
Svakako najpoznatija biblioteka i „arhiv palate” starog Istoka, iskopani su u okviru impozantnih ruševina Ninive, prestonice Novoasirskog carstva. Biblioteku i arhiv u sklopu nje koju je osnovao Asurbanipal, poslednji značajni vladar Asirije koji je vladao od 668. do 627. godine pre Hrista, kako Lajonel Kason navodi, predstavlja prvu sistematski prikupljenu bibliotečku zbirku na drevnom Bliskom istoku.
Tzv. Asurbanipalova biblioteka zapravo predstavlja zbirku od približno 25.000 glinenih tablica i fragmenata koji sadrže tekstove svih vrsta i koji se datuju u sedmi vek p. n. e. Otkrio ju je iskopavajući ruševine Ninive, Ostin Henri Lajard, što je razlog zbog čega je većina pločica odneta u Englesku gde se i danas nalaze u Britanskom muzeju. Veliki deo tablica je, otkriven u tzv. Jugozapadnoj palati, dok je slična zbirka pronađena od strane Lajardovog naslednika Hormuzda Rasama, u palati Asurbanipala na drugom delu lokalitetata. Dakle, zapravo su u lokacijskom smislu postojale dve zbirke koje su egzistirale u okviru vladarskog kompleksa. S obzirom na to da su iskopavanja vršena nesistematski i nestručno sredinom devetnaestog veka, odnosno bez adekvatne metodologije u arheološkim istraživanjima, ne postoji dokumentacija o otkriću iz koje bi bio jasan kontekst nalaza. Pored toga, prilikom transporta u Britaniju, glinene tablice su nepovratno međusobno pomešane sa pločicama sa drugih lokacija, usled čega je danas gotovo nemoguće rekonstruisati izvorni sadržaj svake od dve glavnih „biblioteka”, tj. „arhivskih zbirki”.
Kulturno-istorijski i civilizacijski značaj sadržaja tablica otkrivenih u Asurbanipalovoj zbirci je neprocenjiv za kulturnu baštinu čovečanstva. Između ostalog, u sklopu zbirke su pronađene i glinene tablice na kojima su ispisani čuveni mesopotamski epovi, biseri svetske književnosti, poput Epa o Gilgamešu, Epa o Stvaranju (Enuma Eliš – Neka je na visini), kao i mnoga druga značajna dela drevne bliskoistočne književnosti nastalih na području Međurečja poput mita o prvom čoveku – Adapi, priči Siromaha iz Nipura itd. Tekstovi su napisani klinastim pismom i uglavnom na akadskom jeziku koji je predstavljao lingua franc-u starog Istoka. Sudeći prema kolofonima na tablicama, većina tablica je datovana u period njegove vladavine, dok se na nekima ispisani kraći ili duži tekstovi koji upućuju na Asurbanipala, npr. „Palata Asurbanipala, kralja sveta, kralja Asirije, koji veruje u Ašura i Ninil, kome Nabu Tašmetu daju širom otvorene uši i koji ima dar dobrog proricanja (…)”. Na osnovu kolofona, moguće je konstatovati da su oni, izuzev njihove primarne uloge vezane za snalaženje u spisima, imali i sekundarnu funkciju koja je zapravo predstavljala tu da su kolofoni zapravo predstavljali specifične medijume preko kojih je vršena ideološka, sakralna i politička propaganda Ašurbanipala kao (od bogova) izabranog vladara. Odnosno, sadržaji kolofona, između ostalog, predstavljaju zapravo reprezentaciju i legitimizaciju moći Asurbanipala kao Asirskog vladara. U kontekstu funkcionisanja i formiranja zbirke, sudeći prema sadržaju glinenih tablica ispisanih klinopisom, moguće je konstatovati da je Asurbanipal posvećivao posebnu pažnju svojoj carskoj biblioteci, tj. arhivi. Između ostalog, jasno je da su u smislu nastajanja zbirke, na njoj radili brojni pisari, prepisivači i onovremeni „učenjaci”, koji su, izuzev što su stvarali nove, prepisivali i starije tekstove, uglavnom vavilonske i u daleko manjoj meri akadske i drugih provinijencija.
Tablice iz Asurbanipalove zbirke se sastoje od kraljevskih natpisa, hronika, mitoloških i religijskih tekstova, ugovora, kraljevskih potpora i uredbi, kraljevskih (diplomatskih) pisama, kao i od različitih administrativnih dokumenata. Pojedini od pomenutih tekstova sadrže divinacije, znamenja, inkantacije i himne raznih bogova, dok se drugi odnose na medicinu, astronomiju i književnost. U suštini, prema sadržaju tablica, Asurbanipalova zbirka je slična zbirci Tiglat-Pilasara I. Najveći broj tablica je vezan za predskazivanje budućnosti, zatim veliku grupu čine religijski i magijski tekstovi (obredni rituali, bajalice, molitve itd.), tablice čiji je sadržaj edukativne (školske) namene, spiskovi, rečnici, administrativni spisi i književna dela. Usled nestručnih arheoloških iskopavanja, kao i usled lošeg manipulisanja sa izvornim materijalom, mnogi tekstovi iz Asurbanipalove zbirke su ostali nepopravljivo u neredu, što naučnicima onemogućuje validnu i pouzdanu rekonstrukciju mnogih izvornih tekstova, bez obzira na to što su oni izvorno pronađeni i ostali intaktni.
Asurbanipalova zbirka iz Ninive, predstavlja specifičnu formu „carske arhive”, odnosno „kraljevske biblioteke”, koja je osnovana, kako to Lajonel Kason naglašava, radi „kraljevskog promišljanja”. Odnosno, zbirka tablica iz Ninive je predstavljala kraljevu privatnu arhivu i biblioteku koju je Asurbanipal nesumnjivo mogao lično koristiti s obzirom na to da je vladao i veštinama onovremenih pisara. Danas je većina asirologa i drugih istraživača difiniše kao stručnu referisanu biblioteku ili pak kao ličnu kraljevsku biblioteku i arhivu. Upravo zbog toga, prisustvo književnih tekstova (epova i mitova) pronađenih u sklopu zbirke, pomalo zbunjuje. Pojedini istraživači, njihovo prisustvo u okviru zbirke, interpretiraju na način da su pojedina književna dela vršila ritualne i magijske funkcije u vezi sa pojedinim praznicima asirskog sakralnog panteona, ili su pak imala ulogu koja se vezuje za apotrofejske obredne prakse. Fundus zbirke u Ninivi, generalno posmatrano, predstavlja skup onovremenih „arhivskih dokumenata” i za taj period svojstvene „bibliotečke građe”. Tablice koje su objedinjene u Asurbanipalovoj zbirci, često su zapravo izvorno ispisane u drugim hramovima i gradovima na prostoru Asirije, odnosno van Ninive, tako da je znatan broj tablica zapravo izvorno nastao u Ašuru, Nimrudu, Nipuru, a mnoge potiču iz različitih privatnih „arhiva” i „biblioteka”. Prema tome, Asurbanipalova zbirka je nastala usled Asurbanipalovog zalaganja za sakupljanjem što većeg broja različitih spisa, odnosno u izvesnoj meri sa njegovim subjektivnim i očigledno praktično-kolekcionarskim porivima. Tako uspostavljena, ona je predstavljala kraljevo privatno vlasništvo, iako su je nesumnjivo koristili i drugi, odnosno pisari i administrativni zaposlenici (kraljevski sekretari) koji su radili u sklopu palate. Zbirka cara Asurbanipala je još u antici imala u izvesnoj meri kultni status. Pojedina persijska i starojermenska predanja pružaju indicije da je Aleksandar Veliki, u svojoj nameri da osnuje svoju vlastitu biblioteku, ideju zapravo crpeo iz postojanja Asurbanipalove zbirke. Svakako, koliko god ovakva tvrdnja delovala hipotetički i primamljivo senzacionalistička, činjenica je da je već Ptolomej, nakon Aleksandrove smrti, moguće upravo prema uzoru na Asurbanipalovu zbirku, osnovao jednu od najpoznatijih biblioteka antičkog sveta u Aleksandriji.
Izuzev navedenih primordijalnih arhiva koji su arheološki do sada pronađeni na različitim lokacijama na prostoru Mesopotamije, treba ukratko ukazati i na drugi bliskoistočni centar u kojem se nezavisno od kulture Mesopotamije razvijala civilizacija. Reč je naravno o starom Egiptu. Međutim, za razliku od prostora Međurečja gde su se zbog specifičnosti materijala za pisanje (glinene tablice) sačuvale pojedine zbirke na koje je ukazano u prethodnom delu teksta, u Egiptu je kao materijal za pisanje korišćen papirus koji se pohranjivao u formi uvijenih svitaka i čija su rezistentna svojstva daleko slabija od gline kao materijala, pa samim tim je mogao opstati samo pod posebnim klimatskim uslovima. Biološke i fizičke karakteristike papirusa kao materijala su zapravo uzrokovale, da na prostoru starog Egipta, nije pronađena ni jedna arhiva ili biblioteka koja bi bila komparativna sa onim pronađenim na prostoru Mesopotamije. Svakako, uzimajući u obzir karakter i evoluciju ranodinastičkog i dinastičkog Egipta, razvijen administrativni i birokratski aparat koji je umnogome bio komplementaran sa političkim entitetima koji su egzistirali na prostoru Međurečja, sa sigurnošću se može konstatovati da su primordijalni arhivi sigurno postojali i na prostoru starog Egipta. Na postojanje biblioteka i arhiva u starom Egiptu, ukazuje grčki istoričar Diodor, koji je živeo u prvom veku p. n. e., Diodor, svakako uz viševekovnu hronološku distancu, opisuje postojanje kompleksa zgrada koji je postojao u periodu vladavine egipatskog faraona iz devetnaeste dinastije, Ramzesa II (vladao od 1279. do 1213/12. godine p. n. e.). Opisujući pomenuti kompleks zgrada koje prema njegovom nazivu za Ramzesa II naziva „Ozimandijas”, Diodor ukazuje na postojanje „posvećene biblioteke”, pri čemu citira i natpis koji je postojao na njenom ulazu i koji je glasio: „Klinika za dušu”. Arheološka potvrda Diodorovog opisa, do danas ne postoji, ali na osnovu njegovog dela, kao istorijskog izvora, većina istraživača smatra da se zapravo radilo o biblioteci, tj. arhivu u kojem su bili pohranjeni teološki spisi.
Pomalo neočekivano, ali na prostoru starog Egipta ipak je otkrivena jedna primordijalna arhiva. Na lokalitetu Tel el Amarna, odnosno u ruševinama drevnog grada Akhetaton-a (Atonovog horizonta), prestonici čuvenog faraona Ehnatona iz Osamnaeste dinastije, tokom arheoloških iskopavanja 1885. godine, pronađen je arhiv glinenih tablica ispisan na akadskom jeziku. Tzv. Pisma iz Amarne, sadrže prepisku egipatskih faraona Novog kraljevstva sa drugim državama, Hetitima, kraljevstvom Mitani, Kiprom, Vavilonom, Asirijom i u najvećem broju egipatskim vazalnim državama Levanta. Arhiva datira iz perioda druge polovine Osamnaeste egipatske dinastije i predstavlja prvorazredni izvor za proučavanje istorije i diplomatske korespondencije onovremenih političkih entiteta Starog istoka. Na prostor Tel el Amarne, pločice su donesene sa različitih lokacija u sklopu verskih i političkih reformi faraona Ehnatona, odnosno u sklopu njegovog političkog poteza, preseljenja prestonice iz Tebe u novoigrađeni Atonov horizont, novi verski centar posvećen novom vrhovnom bogu Atonu – kratkotrajnoj monoteističkoj koncepciji Amenhotepa IV (Ehnatona), sunčevom disku tumačenom kao jednoj od koncepcija egipatskog boga Sunca Ra (Amon Ra). Neposredno nakon slučajnog otkrića prvih primeraka tablica (1885. godine), s obzirom na to da su otkrivene van konteksta, tj. pukim slučajem, od strane onovremene stručne javnosti one su proglašene falsifikatima. Međutim, u nastojanju da potvrdi njihovu autentičnost, čuveni engleski egiptolog Flinders Pitri je tokom 1891. i 1892. godine izvršio dodatna iskopavanja u ruševinama Atonovog horizonta i u sklopu Ehnatonovog vladarskog i sakralnog kompleksa otkopao celi državni arhiv. Ukupan broj pronađenih glinenih tablica iznosi 379 od kojih najstarija pisma sadrže prepisku iz vremena Amenhotepa III, a novija iz vremena Ehnatona. Pisma su bila ispisana akadskim jezikom koji se tada koristio kao međunarodni jezik administracije, odnosno diplomatske korespondencije. Pisma iz Amarne predstavljaju važan izvor za proučavanje istorije Novog kraljevstva i oslikavaju spoljnopolitički položaj Egipta tog perioda. U tom kontekstu, arhiv iz Amarne pojedini istraživači interpretiraju kao prvi diplomatski (diplomatički) arhiv na svetu.
Na kraju ovog kratkog prikaza o primordijalnim arhivima drevnog Bliskog istoka, treba napomenuti da je prema tradicionalnom predanju postojao i arhiv koji je egzistirao u sklopu Prvog jerusalimskog hrama, prema starozavetnoj tradiciji izgrađenog tokom vladavine Solomona. Iako je postojanje ovog arhiva uprkos brojnim istraživanjima na prostoru tzv. Brda hrama do danas arheološki nepotvrđeno, kao što je u istom kontekstu problematično postojanje i prvog Solomonovog hrama, sasvim je sigurno da su i kod Izraelićana, kao i kod drugih etničkih grupa Starog istoka (posebno Levanta) postojale arhive u sklopu hramova u kojima su se pohranjivali administrativni i verski spisi. Polazeći od ove hipoteze, Hubert Hal je izneo interpretaciju da je zapravo jevrejski „Kovčeg zaveta” predstavljao prototip arhiva u kojem su verovatno čuvani Mojsijev zakon, knjige Penteteuksa, kao i drugi judeistički sveti spisi i relikvije.
***
Kako bi rezimirali problematiku nastanka i funkcija tzv. primordijalnih arhiva na čiju je terminološku odrednicu ukazano u prvom delu ovog teksta, potrebno je istaći da je njihov nastanak vezan i da konsekventno proističe iz svakodnevnih potreba političkih entiteta kojima su pripadali. Odnosno, svaka od zbirki dokumenata Starog istoka, posledično je proisticala i bila je u korelaciji sa fundusom konstelacija konkretnog društvenog, političkog, verskog i svakako vladarskog ustrojstva pojedinih vladara i država drevnog Starog istoka. Ipak, iako su u hronološkom smislu najstarije, pomenute biblioteke i primordijalni arhivi (vladarske i državne zbirke glinenih tablica), ne treba percipirati kao preteče modernih arhiva sa neprekinutim kontinuitetom i bez vremenskog i geografskog hijatusa. U istom kontekstu, ne treba ih smatrati ni kao uzore iz kojih su proistekle biblioteke i arhive daleko šireg opsega svojstvene antici, odnosno starogrčkom i rimskom svetu. Međutim, uprkos tome, zbirke dokumenata starog Bliskog istoka, predstavljaju jedinstvenu pojavu u istoriji civilizacije i imaju istaknuti kulturno-istorijski značaj koji proističe iz činjenice što se u njima i njihovom funkcionisanju uočavaju pojedini elementi koji se u drugačijim, modifikovanim i svakako daleko razvijenijim formama, implementiraju do danas, u savremenoj arhivističkoj i bibliotečkoj teoriji i praksi.
BIBLIOGRAFIJA
Kason, Lajonel. 2004. Biblioteke starog sveta. Bograd: Clio.
Kugan, D. Majlk. 2006. Oksfordska istorija biblijskog sveta. Bograd: Clio.
Kurt, Ameli. 2012. Stari istok od 3000. do 330. godine p.n.e. 1-2. Beograd: Zavod za udžbenike.
Šo, Ijan. 2004. Oksfordska istorija starog Egipta. Bograd: Clio.
Štouračová, Jiřina. 2013. Archivnictví. Brno: Masarykova univerzita.
