AUTOR: Zagorka Avakumović, arhivski savetnik
U okviru pratećeg programa izložbe Galerije Matice srpske Plemstvo u srpskoj vizuelnoj kulturi XVIII veka 14. marta 2025. godine u izložbenoj sali Galerije održano je predavanje pod nazivom Zbirka povelja i diploma Arhiva Vojvodine. Na predavanju koje je pratila prigodna prezentacija publici su predstavljene definicije samih termina povelje i diplome, uslovi njihovog dodeljivanja, a zatim i karakteristike strukture i sadržaja same Zbirke povelja i diploma koja se čuva u Arhivu Vojvodine. Budući da je u realizaciji navedene izložbe Arhiv Vojvodine učestvovao ustupivši Galeriji Matice srpske predmete iz svoje kolekcije, odnosno pomenute Zbirke, a na poziv samih organizatora, iskorišćena je prilika da se široj javnosti pruži uvid u sadržaj ove zaista vredne arhivske građe.
Arhivska Zbirka povelja i diploma (F.398) zauzima istaknuto mesto među arhivskim fondovima i zbirkama Arhiva Vojvodine, između ostalog zbog: starosti, istoriografskog značaja, likovno-grafičkog izgleda, materijala i dimenzija arhivskih jedinica (predmeta). Povelja po svojoj definiciji predstavlja svečani pisani pravni akt kojim se dodeljuje neko pravo, privilegija ili čast pravnom ili fizičkom licu, dok se diploma definiše kao akt kojim se pravnom ili fizičkom licu svečano priznaje i potvrđuje dodeljeno priznanje, pohvala ili odlikovanje, odnosno dodeljuje neko pravo ili povlastica. Osnovni razlog izdavanja plemićkih povelja svetovnim licima, odnosno pojedincima bile su njihove vojne zasluge i verna služba. Plemstvo je takođe tokom vremena ponekad bilo potrebno potkrepiti i dokazati, u svrhu čega su izdavana svedočanstva (potvrde) o darovanju plemičkog statusa, kao i darovanju poseda, zamkova, prihoda i drugih dobara radi osvežavanja prava na njihovo uživanje. Osnovni elementi povelje su: ime vladara koji je izdaje, sa širom ili kraćom titulacijom, ime darovanih često sa imenima članova porodice, plemićki naslov koji se dodeljuje, razlog dodeljivanja plemstva, detaljan opis plemićkog grba često sa njegovim grafičkim prikazom (ukoliko se grb dodeljuje), i na kraju podaci o izdavanju povelje (datum, mesto). Specijalnim privilegijama darovani su još statusi slobodnih i kraljevskih gradova i trgovišta (varoši) naseljenim mestima i privilegije zanatskim udruženjima (esnafima ili cehovima).
Zbirka povelja i diploma (F.398) sadrži 50 arhivskih jedinica (predmeta) hronološkog okvira 1565-1861. godine. Arhivske jedinice su sređene prema hronološkom principu i izvršena je njihiva numeracija koja ide u kontinuitetu. Predmeti Zbirke F.398 iako združeni po određenom osnovu među sobom se razlikuju po: vremenskom opsegu, tvoracima (provenijenciji), nameni, važnosti, sadržini, svrsi, verodostojnosti (original, kopija). Kod predmeta mogu se uočiti određene spoljašnje karakteristike kao što je sam izgled arhivskih jedinica (klasični pravougaoni oblik povelje i knjiški oblik mekog ili tvrdog poveza), materijal na kojem je tekst pisan (pergament, papir), prisustvo pečata (papirni i voštani koji su zaštičeni metalnim ili drvenim kutijama), grafički ukrasi ili bojani prikazi plemićkih grbova ukoliko prate dobijanje plemstva. Arhivske jedinice (predmeti) pisane su na: latinskom, nemačkom, mađarskom, slavenosrpskom, grčkom, italijanskom i slovačkom jeziku. Pored spoljašnjih karakteristika predmeti Zbirke F.398 sadrži i određene karakteristike koje se odnose na sam sadržaj (tekst). Tako možemo da kažemo da su povelje i diplome sadržane u Zbirci pretežno vladarske (ali i predstavnika drugih svetovnih i crkvenih vlasti) kojima se dodeljuju ili potvrđuju ranije dodeljena prava i povlastice (titule, posedi, itd.) i vrše imenovanja na različite položaje i sl. Na osnovu karakteristika sadržaja moguće je napraviti uslovnu podelu predmeta na određene grupe pri čemu bi dve osnovne sačinjavali predmeti koji se odnose na dodelu plemstva i predmeti koji se odnose na potvrđivanje plemstva. Pored toga izdvojile bi se i sledeće grupe predmeta: darovnice, predmeti koji se odnose na imenovanja i postavljenja, privilegije gradova i trgovišta (varoši), privilegije zanatlija, grupa predmeta vezanih za Josifa Rajačića koji se posebno izdvajaju kako zbog svoje originalnosti tako i zbog istorijskog značaja (za nacionalnu istoriju) ličnosti kojoj se akta izdaju.
Za svaku od navedenih grupa predmeta prikazan je kao ilustracija primer predmeta iz same Zbirke, međutim ovom prilikom bi prikazali predmete Zbirke koji su izloženi u okviru pomenute izložbe Galerije Matice srpske Plemstvo u srpskoj vizuelnoj kulturi XVIII veka. U pitanju su predmeti inventarnih brojeva 16 i 18.
Predmet Zbirke inventarnog broja 16 predstavlja primer predmeta koji se odnose na potvrđivanje plemstva. U pitanju je kopija carske diplome iz 1691. godine, prepis bez pečata pisan na papiru na latinskom jeziku. Istom car Leopold I potvrđuje Đorđu Brankoviću vladarsku privilegiju iz 1688. godine kojom mu je darovana grofovska titula. Privilegijom iz 1688. godine koja se citira u samom tekstu diplome iz 1691. Đorđu Brankoviću kao i njegovim budućim zakonitim naslednicima oba pola, se dodeljuje titula grofa, sa predikatom «najsjajniji, najugledniji i najpoštovaniji», i isti se uvrštava i upisuje u broj i red ostalih grofova Kraljevstva Ugarske, i drugih kraljevstava i naslednih uprava. Darujumu se sve milosti, slobode i prerogativi grofova, i potvrđuje pravo upotrebe porodičnog grb čiji se opis daje u samom tekstu diplome.
Predmet Zbirke inventarnog broja 19 se odnosi na dodeljivanje plemstva. U pitanju je carska povelja iz 1722. godine, rukopis (oblik knjige tvrdog poveza) sa voštanim pečatom u drvenoj kutiji, ukrašena (likovni prikaz grba na početku povelje), pisana na pergamentu na latinskom jeziku. Istom car Karlo VI za vernost i vernu službu Luku i Jovana Bibića, poreklom iz Kopilovaca u Bugarskoj, sada sa prebivalištem u varoši Deva u Županiji Hunjad, u Kneževstvu Transilvaniji, koji su u različitim vremenima i na različitim mestima, kako u miru tako i u ratu, verno služili vladarskom domu, kao i njihove supruge i decu, i sve buduće naslednike oba pola, uvrštava i upisuje u red i broj plemića naslednog Kneževstva Transilvanije, Kraljevstva Ugarske, i drugih kraljevstava, uprava i naslednih provincija. Imenovani i njihovi naslednici mogu koristiti i uživati sve one milosti, časti, prerogative i imunitete koje koriste i uživaju plemići pomenutog Kneževstva Transilvanije, Kraljevstva Ugarske, i drugih kraljevstava, uprava i naslednih provincija, i istima se daruje grb koji mogu koristiti, kao i sve one milosti i časti plemića, u svim potrebnim prilikama (daje se opis grba u samom tekstu povelje kao i likovni prikaz istog).
Od naučno-informativnih sredstava u Arhivu Vojvodine za Zbirku povelja i diploma (F.398) izrađen je sumarno-analitički inventar, sa beleškom o zbirci i analitičkim opisima koji sadrže i podatke o fizičkim karakteristikama predmeta (jezik, broj listova). Zbirka povelja i diploma (F.398) dostupna je široj javnosti takođe i na portalu Monasterium.net, zatim u elektronskoj formi na zvaničnom sajtu Arhiva Vojvodine, u vidu monografske publikacije Zbirka povelja i diploma Arhiva Vojvodine (Zagorka Avakumović, mr Dejan Jakšić, Novi Sad, 2018) koja se takođe u elektronskoj formi nalazi na sajtu Arhiva, kao i u vidu stručnog rada objavljenog u časopisu Istorijskog arhiva Požarevac Zapisi pod nazivom Povelje i diplome u zbirci Arhiva Vojvodine (mr Dejan Jakšić, Zagorka Avakumović, Zapisi, broj 4, str.46-53, Požarevac, 2015).
