AUTORKA: Olga Andraši
Nekada malo Racko Selo, okruženo barama, močvarama i trstacima, postalo je na prekretnici XVIII i XIX veka veoma važan strategijski punkt u fortifikaciji Petrovaradinske tvrđave. Smešteno na levoj obali Dunava, unutar rečnih rukavaca, omogućavalo je snabdevanje bastiona. Iz svih delova Habzburške monarhije počeli su pristizati ljudi različitih veroispovesti i zanimanja. Prvi Jevrejin Mark Filip došao je 1693. godine. Bavio se pečenjem rakije. Uz povremene odlaske, proveo je život u ovom mestu u usponu. Godine 1720. u Petrovaradinskom Šancu, kako se zvanično nazivalo nekadašnje Racko Selo, popisana su tri Jevrejina. U narednim decenijama doselilo se 12 mladih Jevreja tražeći dobro mesto za život svoje mlade porodice ili, u slučaju neženja, u nastojanju da ovde, gde nije važio Zakon primogeniture (dozvole sklapanja braka samo najstarijem potomku), zasnuju dom.
SINAGOGA
Najraniji podaci o postojanju sinagoge u Novom Sadu sreću se u istorijskim zapisima iz 1717. godine. Bila je to jednostavna građevina od nepečene cigle, pokrivena trskom, prilagođena nameni. Skoro tri decenije u njoj je držana služba za Jevreje iz Novog Sada i okolnih sela. Odlukom Magistrata Slobodnog kraljevskog grada Novog Sada iz 1748. godine ova bogomolja je morala biti dislocirana bez odlaganja. Na molbu Jevrejske opštine određena je trajna lokacija za novi molitveni dom na mestu gde se nalazi današnja velelepna sinagoga. I ova, druga po redu građevina, sazidana je od lošeg materijala, mala i teskobna. Korišćena je do 1780. godine, kada je zajednica odlučila da se zaduži i podigne veću i kvalitetnije građenu sinagogu. Služila je do 1826. godine. Te godine je osvećena nova sinagoga sagrađena na mestu stare i na dokupljenom susednom placu. Delimično izgorela u požaru 1849. godine koji je zahvatio grad posle bombardovanja sa Petrovaradinske tvrđave, obnavljana je i opremana u nekoliko navrata. Poslednja služba obavljena je u ovoj sinagogi 3. juna 1906. godine, a osvećenje nove izvršeno je 8. septembra 1909. godine. Projektant je čuveni arhitekta Lipot Baumhorn. Dimenzije zgrade su 52 x 25 metara, visina glavne kupole je 40 m, i dve bočne kupole po 27 m. Prečnik glavne kupole je 12 m. Građena je u secesijskom arhitektonskom stilu žutom klinker ciglom, unutrašnjost je ukrašena bogatom štuko dekoracijom sa 300 kvadratnih metara vitraža.
Sinagoga je bila prvenstveno mesto verskog okupljanja, ali je kroz viševekovnu prošlost novosadskih Jevreja često služila i u druge svrhe: u njoj su u XIX veku održavani važni skupovi, birano i uspostavljano rukovodstvo zajednice, primani predstavnici Magistrata i visoki državni zvaničnici. Unutrašnjost je, prema tradiciji i običajima, bila podeljena na muški i ženski deo budući da su u vreme službe vernici sedeli odvojeno. Prilikom obnove četvrte sinagoge 1859. godine nabavljeno je 160 muških i 129 ženskih sedišta. Današnja sinagoga je projektovana sa 584 muška mesta, postavljena u četiri kolone u prizemlju i 416 ženskih na galerijama. Nekada je imala izvrsne orgulje graditelja orgulja Rigera iz 1908. godine, koje je međutim 1955. godine vlast demontirala i prodala ih zagrebačkoj Muzičkoj akademiji. Veliku umetničku vrednost ima parohet, zastor za orman u kojem su čuvane svete knjige, danas deo stalne postavke Jevrejskog istorijskog muzeja u Beogradu. Za vreme II svetskog rata ovde je dovlačena opljačkana jevrejska imovina. Posle rata sinagoga je takođe služila kao magacin. Ono malo relikvija koje su sačuvane podeljene su opustošenim jevrejskim opštinama po Vojvodini. Na zgradi sinagoge je spomen-ploča od crnog mermera, sa tekstom: „IZ OVE ZGRADE SU 26. IV 1944. GODINE DEPORTOVANI NOVOSADSKI JEVREJI U NACISTIČKE KONCENTRACIONE LOGORE UNIŠTENJA”. Svake godine na taj datum polažu se venci sećanja na njih. Danas je sinagoga adaptirana u koncertnu dvoranu o kojoj brine grad.
JEVREJSKA ŠKOLA
Jevrejska osnovna škola počela je sa radom 1796. godine. U Istorijskom arhivu Grada Novog Sada sačuvani su dnevnici i upisnici Jevrejske škole od 1857. do podržavljenja 1920. godine. Iz njih je moguće pratiti mnogobrojna zbivanja vezana za školu, njene đake i učitelje. Godine 1864. nastavu je pohađalo 72 dečaka i 62 devojčice, a o njihovom obrazovnju i vaspitanju brinula su tri učitelja. Deceniju kasnije u školi je bilo 195 učenika, dve učiteljice i tri učitelja. Jevrejsku osnovnu školu odlikovao je uvek odličan kadar, primerena disciplina i kvalitetan nastavni program, pa je zbog svoje stručnosti bila visoko cenjena među svim konfesijama. Prvih decenija mala i neugledna kuća sa skučenim učionicama nalazila se uz sinagogu. Godine 1884. predata je na upotrebu novosagrađena školska zgrada i uz nju još jedan školski objekat 1892. godine. Poslednja školska zgrada podignuta je 1907. godine, čineći sa zgradom Jevrejske opštine i sinagogom u sredini jedinstvenu arhitektonsku i urbanu pejzažnu celinu. Za vreme I svetskog rata služila je kao bolnica, zatim je još neko vreme pripadala vojsci. Na molbu Jevrejske opštine vraćena je prvobitnoj nameni 1919. godine. Stupanjem na snagu Uredbe o školama 1920. godine ukinute su nacionalne i privatne škole, tako da je i ova škola postala državna. Veliki broj njenih đaka stradao je u Raciji 1942. godine i tokom Holokausta. Rad Jevrejske škole nikada nije obnovljen.
Prema popisu iz 1749/1750. godine jevrejska zajednica u Novom Sadu brojala je 29 porodičnih starešina. U to vreme redovna i organizovana nastava nije postojala. Poneko dete su osnovama pismenosti učili privatni preceptori. Porastom broja gradskog stanovništva, pa time i jevrejske populacije, stekli su se uslovi za rad nacionalnih škola. Tri decenije kasnije, 1782. godine zabeleženo je 77 dece, ali Jevrejska opština nije imala dovoljno novca da obezbedi školsku zgradu, opremi učionicu i plaća učitelja. Ipak, krajem XVIII veka rešavanje ovog važnog pitanja postalo je jedno od primarnih i 1796. su rabini Lebl Rozencvajg i Džošua Lednicki počeli da drže časove za malobrojne upisane đake. Prvi stručni učitelj, Aron Mitler, počeo je sa radom u Jevrejskoj osnovnoj školi u Novom Sadu 1800. godine. Nastava od tri časa dnevno držana je, prema tadašnjim standardima, odvojeno za dečake i devojčice. Učilo se pisanje, čitanje i račun, vremenom su uvođeni novi predmeti, a broj školskih časova definisan prema uzrastu. Prvih decenija su organizovani samo I i II razred, 1866. godine oformljen je i III razred i najzad je 1897. škola postala potpuna četvorogodišnja. O radu škole starao se Školski odbor Jevrejske crkvene opštine. Pohađala su je i deca iz raznih mesta, ponekad vrlo udaljenih, često i nejevreji, zbog činjenice da je bila na dobrom glasu. Reorganizacija školskog sistema u Kraljevini Jugoslaviji 1920. obuhvatila je sve nacionalne škole promenivši im status u javne. Škola je tada dobila ime „Državna osnovna škola na Futoškom putu” s tim da su u njoj ostavljeni tzv. jevrejski razredi. Ova prosperitetna i prestižna škola prestala je sa radom posle strahovitih pograma u kojima su ubijeni njeni đaci i profesori.
ZGRADA JEVREJSKE OPŠTINSKE SLUŽBE
Već prvih decenija XVIII veka novosadski Jevreji bili su okupljeni u Jevrejsku opštinu –Comunitas Judaeorum. Tu su rešavana mnoga važna pitanja za zajednicu. Celokupan, vrlo dinamičan život opštine odvijao se u maloj i neuglednoj zgradi u kojoj je stanovao i rabin, a ponekad je održavana nastava. Bila je nefunkcionalna, sa razvojem zajednice potpuno neodgovarajuća. Proširenja i adaptacije samo su delimično davali poboljšanje. Stoga je članstvo, početkom XX veka, odlučilo da se u okviru projekta izgradnje nove sinagoge izgradi kvalitetna i primerena zgrada opštine. Dogovoreno je da se arhitetktonski uradi skladni kompleks i 1908. godine je, u istom stilu sa sinagogom, završena trospratna građevina sa prostorijama za potrebe Jevrejske opštine, administraciju, smeštaj činovnika, rabina i kantora. Visoki spratni nivoi daju objektu vitkost, a komunikacija dubine unutrašnjeg dvorišta rešena je balkonskim hodnicima. Danas se samo delom koristi za potrebe Jevrejske opštine Novi Sad, dok ostali prostor čine privatni stanovi.
Opština je nastojala da pomogne ugroženim članovima, starala se o sinagogi, školi, groblju, kasnije o kulturnim i zdravstvenim ustanovama koje je osnivala. Skoro dva veka nije imala autonomiju u radu – Magistrat je postavljao osobe iz svojih redova zadužene za nadzor, odobravao je članove uprave, birao školski odbor itd. U osoblje Jevrejske opštine, osim predsednika i drugih izbornih neplaćenih funkcionera, sa redovnom službom i platom dolazili su rabin, kantor i šahter. Opština se počev od 1743. godine starala o prikupljanju tolerancijalne takse, nameta koji je uvela carica Marija Terezija kao vanredni ratni porez od 2 forinte za starešinu porodice. Već sledeće godine oporezovan je svaki Jevrejin, a tolerancijal je prerastao u stalni izvor prihoda, uz obrazloženje da ga Jevreji u Habzburškoj monarhiji moraju plaćati da bi bili tolerisani. Ovo opterećenje je većina Jevreja Novog Sada teško podnosila, mnogi na ivici egzistencije nisu bili u stanju da ispune obavezu. Zbog toga je opština stalno bila u zaostatku sa izmirenjem duga, uvek pod pretnjom prinudne naplate. Taksa je uplaćivana u novosadskoj ili bajskoj solani. Car Josif II je 1786. godine ukinuo tolerancijal i zamenio ga kameralnom taksom, što jeste i dalje predstavljalo problem naplate, no bez degradirajuće note prema jevrejskom entitetu. U sličnoj teškoj situaciji našla se ponovo Jevrejska opština, i svi njeni članovi, dva veka kasnije posle ulaska mađarskih okupacionih trupa 1941. godine. Izdato je naređenje da se u roku od 48 časova prikupi ogromna količina u novcu, zlatu i drugim vrednostima da bi jevrejsko stanovništvo bilo tolerisano. Ni tada suma nije mogla biti namirena i počela je planirana odmazda.
JEVREJSKO UTOČIŠTE ZA STARE I SIROČAD
Briga o siromašnim članovima, starim, bolesnim i siročadima sastavni je i važan deo funkcionisanja Jevrejske opštine od njenog osnivanja. Nastojanje da se članovi zajednice kojima je potreban smeštaj i staranje uz stručnu pomoć smeste u odgovarajući objekat realizovana je 1933. godine. Tada je otvoren, na današnjoj lokaciji ugla Maksima Gorkog i Vojvođanskih brigada, prvi deo kompleksa Doma za stare i siročad. Građevina je imala suteren, prizemlje i sprat sa predviđenim kapacitetom za smeštaj do 60 štićenika. Godine 1936. započeta je izgradnja drugog dela planiranog zdanja i 1938. godine podignuto je jednospratno krilo zgrade za prihvat 30 dečaka i 30 devojčica bez roditelja. Sredstva za rad su prikupljana od dobrovoljnih priloga. U domu je postojala trpezarija, ambulanta, zajedničke prostorije, učionice i bogomolja. Spoljni izgled je veoma jednostavan, ravnih linija bez arhitekstonskih ukrasa, jedino je na polukružnom vencu iznad ulaznih vrata u plitkom reljefu izvedena floralna dekoracija uz jevrejske simbole. Projektant je bio Nikola Handler. Tužna sudbina pratila je stanare jer su i deca i starci iz Doma ubijeni u logorima tokom Holokausta. Nadogradnjom potkrovlja u mansardnom krovu i modifikacijom otvora korišćenjem betonskih dekorativnih elemenata, zgrada je 1975. godine u velikoj meri promenila izgled. Danas su ovde smeštene prostorije Radio-televizije Vojvodine.
U tradiciji jevrejskog naroda, koja se održala vekovima je postojanje dobrotvornih društava, među kojima se od XVI veka u evropskim zemljama ističe – Hevra Kadiša (aramejski, u prevodu Sveto društvo). Postojalo je i u vrlo malim zajednicama. Pružalo je pomoć siromašnim, bolesnim i siročadima, ali se prvenstveno brinulo o teško bolesnim članovima i njihovim porodicama. Pravila novosadske Hevre Kadiše usvojena 1733. godine, zasnovana su na solidarnosti, međusobnom poštovanju i uvažavanju. Pod nadležnost društva spadala je i briga o bolnici, pogotovo staranje da svi koji trebaju, uključujući šegrte i kalfe iz drugih krajeva ovde na učenju zanata, dobiju lekove i odgovarajuću zdravstvenu negu. Tokom narednih decenija i vekova pravila su menjana i dopunjavana u skladu sa promenama celokupnih prilika u kome se našlo Jevrejstvo Novog Sada. Hevra Kadiša je uvek delovala sa pozicija sastavnog dela Jevrejske opštine što je ostala do danas. Društvo su činili isključivo odrasli muškarci. Žene su svoje prvu humanitarnu organizaciju unutar Jevrejske opštine osnovale 1876. godine nakon višedecenijskih nastojanja. Bilo je to „Žensko dobrotvorno društvo” koje je radilo do 1944. godine. Danas se u Jevrejskoj opštini Novi Sad ovim bavi Komisija za socijalna pitanja. Pri Opštini su postojala i druga društva i udruženja kao što su omladinska, pevačka, sportska. Velika pažnja se poklanja deci i omladini, generacijama koje će negovati, čuvati i prenositi običaje i jevrejsku kulturu.
JEVREJSKI KULTURNI DOM
Veoma aktivan društveni, kulturni i sportski život članova novosadske jevrejske zajednice u periodu između dva svetska rata imao je značajno učešće u gradskima zbivanjima. Jevrejski sportski klub „Juda Makabi” osnovan 1920. godine, sa svojom nogometnom, rvačkom, mačevalačkom, stonoteniskom, atletskom, plivačkom, bokserskom sekcijom i ženskim „Hazena” timom postizao je izvanredne rezultate na državnom nivou. Jevrejska pevačka društva „Hazemer” i „Hašira” i jako razvijena izdavačka delatnost, dramska udruženja i društva mladih i starjih članova Jevrejske opštine, sa raznovrsnim programima i sadržajima, smešteni su od 1935. godine u novu zgradu nazvanu Jevrejski kulturni dom. Građena je u tada modernom stilu, geometrizovanih linija, sa dva sprata sa ulične strane i traktom prema sinagogi gde je bila sala sa binom i 655 mesta, balkonom, svlačionicama i garderobama. Namenski projektovane prostorije dobile su društvene organizacije, zabavište i uprava Jevrejske opštine. Pozorišne predstave, gimnastički nastupi, priredbe Jevrejske škole, koncerti i recitali uvek su imali brojnu publiku. Ovde se odvijao do 1941. godine gotovo čitav život zajednice. Tada je na scenu stupio užas Holokausta. Danas je u ovom objektu Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača.
Kulturna zaostavština novosadskih Jevreja je zbilja impozantna. Brojna književna dela, prozna, poetska i dramaturška, umetnička, muzička, istoriografska, arhitektonska, fotografska itd. čine kulturni korpus Novog Sada i cele države. U vreme doseljavanja, početkom XVIII veka služili su se Jevreji različitim jezicima, zavisno od kraja iz koga su došli, i ponešto hebrejskim. Vremenom su preuzeli kao jezik komunikacije zvanični jezik – nemački i/ili mađarski što je ostalo sve do 1941. godine. Na ovim jezicima pisane su knjige, štampani brojni časopisi i novine, kojih je u prvoj polovini XX veka u Novom Sadu bilo preko 30, libreta, muzičkih kompozicija i dr. Danas u međusobnom obraćanju govore isključivo srpski i na tom jeziku stvaraju i publikuju. Nekada se ovde mogao čuti i jidiš, germanski jezik nastao između IX i XII veka kao mešavina nemačkog i hebrejskog jezika, kojim se u svetu još uvek služi oko 4 miliona ljudi. Jidiš je karakterističan za aškenasku granu, jevrejsku etničku grupu uobličenu pred kraj prvog milenijuma. Primarni region bila im je srednja i istočna Evropa gde su postepeno razvili vlastite karakteristike i identitet i stvorili svoj jezik. Upravo odatle potiče deo jevrejskih naseljenika koji su u novoj sredini zadržali donete običaje čime je stvoren kolorit jevrejskog Novog Sada XVIII veka.
HUMANITARNO DRUŠTVO „KORA HLEBA I DEČIJE OBDANIŠTE”
Pružanje razne vrste pomoći siromašnim i nezbrinutim članovima uvek je bilo prioritetna obaveza jevrejske zajednice. Davana je kontinuirano i organizovano već od polovine XVIII veka sve do stradanja Jevreja u Holokaustu. Prvo humanitarno društvo bilo je „Opšte jevrejsko društvo za pomaganje siromaha”. Godine 1876. osnovano je „Novosadsko izraelitsko dobrotvorno žensko društvo” koje je uspešno radilo čak i za vreme I svetskog rata kada je izdržavalo vojnu bolnicu sa javnom kuhinjom u kojoj se delila hrana za sva postradala lica. Istaknuta aktivistkinja i dobrotvorka, Jelena Kon, 1925. godine je organizovala „Društvo za besplatno deljenje hleba”. Radilo se o ekumenskoj organizaciji premda su Jelena Kon i svi članovi bili Jevreji. U ideji i njenoj realizaciji podržala je celokupna novosadska javnost. Organizacija je iste godine promenila naziv u „Kora hleba”. Brinula je o deci bez roditelja, siromašnoj deci i mladim majkama, pa je u sklopu društva organizovan dom za odojčad, obdanište i medicinsko savetovalište. Godine 1933. ova institucija je dobila vlastitu zgradu u današnjoj Ulici Sonje Marinković. Projektovao ju je čuveni arhitekta Đorđe Tabaković i bila je prvi namenski građen objekat za dečije obdanište. Ima visoko prizemlje i dva sprata. Izvedena je u višebojnim pojasima sa izraženom središnjom vertikalom. Iznad ulaza je impozantna skulptura „Majka sa detetom”, rad vajara Mihalja Korna. Jelena Kon je ubijena u Raciji 1942. godine. Posle II svetskog rata zgrada je nacionalizovana.
Jelena Kon, Austrijanka po rođenju, udala se za Julija Kona i prešla da živi u Novi Sad. Cenjena i poštovana kao velika humanitarka i dobrotvorka, obezbeđivala je svojim ličnim ugledom i nesebičnim zalaganjem stalni izvor prihoda za organizaciju koju je osnovala. U Novom Sadu su u tu svrhu koncerte držali slavni svetski muzičari Artur Rubinštajn, Bronislav Huberman i Paul Hindemit. Prezime Kon ili Koen je često kod Jevreja i u popisu novosadskih Jevreja srećemo ga već 1743. godine. Spada u grupu tradicijski porodičnih imena, poteklih iz verskih plemena, uz Izrael, Abraham, David, Adam i Levi. Kao i kod drugih naroda, novosadski Jevreji su imali prezimena po mestu porekla – Dajč, Polak, Ungar, Marer, Belgrader ili po zanimanju kojim su se bavili, patronimska prezimena izvedena iz imena oca, u XVIII veku i feudalnog zaštitnika i slično. Nekada je David ili Filip ili Jakob ime, a nekada prezime. Car Josif II je 1787. godine izdao naređenje da Jevreji u Carevini moraju prezimena germanizovati uz pretnju novčane kazne i proterivanja. Ostavljena im je mogućnost vlastitog izbora unutar uokvirene forme. Tada je došlo do ozbiljne promene u ovom vekovima ustaljenom životnom segmentu. Uvedena su prezimena čija je osnova boja, neki plemeniti metal, dragi kamen, zvezde, pa i poneki nadimci – Rot, Švarc, Goldman, Silberman, Rubinštajn, Dajmond, Štern ostala su prezimena novosadskih Jevreja narednih vekova.
MENRATOVA PALATA
U centru Novog Sada, unutar njegovog najstarijeg urbanog dela, tamo gde su davno bili prva novosadska sinagoga i Jevrejsko groblje, nalaze se čuveni objekti sagrađeni početkom XX veka, u vreme novih arhitektonskih trendova. Jedna od njih je Menratova palata, nazvana po naručiocu i vlasniku ovog velelepnog zdanja, koje je projektovao čuveni arhitekta, mađarski Jevrejin, Lipot Baumhorn. Veoma aktivan na širokom prostoru Austro-Ugarske, Lipot Baumhorn je stvorio arhitektonska dela izuzetne lepote, sklada i funkcionalnosti. Kvadratne osnove, sa deset stanova, dva unutrašnja dvorišta i velikim poslovnim prostorom, Menratova palata je izuzetno delo secesijske arhitekture. Fasada građevine je bogato dekorisana nizom plitkih malterskih ukrasa, upotreba balkona sa ogradama od kovanog gvožđa, erkerima i floralnim ukrasima po celom zidu daje joj izgled gradske palate srednje Evrope. Gradnja Menratove palate je dovršena 1908. godine.
Do 1748. godine, kada su stanovnici Petrovaradinskog Šanca kupili pravo da njihovo mesto postane slobodni kraljevski grad koji je promenio ime u Novi Sad, Jevreji su imali svoj hram u Gospodskom sokaku, pored njega groblje i nekoliko domova sa dućnima u vlasništvu. Ostali novosadski Jevreji su živeli pod kirijom u tuđim kućama. Elibertacija im je donela velike nevolje. Već na prvoj sednici Magistrat je odlučio da se Jevreji moraju iseliti iz centra grada. Na ovu tešku naredbu novosadski Jevreji su zamolili da im se označi lokacija gde će trajno moći ostati, bez straha o ponovnom dislociranju. Takođe su tražili neki razuman rok da nađu kupce za svoje kuće i radnje. Senat je uzvratio dozvolom od godinu dana za prodaju kuća sa tim da se odmah istaknu u prozorima obaveštenja o prodaji. Istovremeno je signirao prostor današnje Ulice Kralja Aleksandra i Futoške kao kvart u koji se mogu Jevreji bezbedno preseliti. Činjenica da su udaljeni iz centra i proterani u zaseban kraj grada pokazivala je koliko duboko je ukorenjena netrpeljivost u slobodnom gradu. Uskoro je ulica dobila ime Jevrejska koje je nosila sve do 1944. godine kada je postala Ulica Jugoslovenske narodne armije. Danas je ponovo Jevrejska ulica sa lepim zgradama sinagoge, nekadašnje Jevrejske škole i zgrade Jevrejske opštine.
ZGRADA ŠTEDIONICE
Projektant sinagoge, Jevrejske škole i zgrade Jevrejske opštine, najpoznatiji predstavnik mađarske secesije u Novom Sadu, Lipot Baumhorn, uradio je arhitektonsko rešenje nekadašnje Državne hipotekrne banke na centralnom gradskom trgu. Građena na već započetim temeljima ova prekrasna zgrada bogata je onovremenim novinama u arhitetkturi. Prvi put je primenjena međuspratna konstrukcija od armiranog betona. Spoljna obrada je raskošna sa puno detalja, po čitavoj površini korišćen je skladno raspoređen plitki reljef, umesto njegove ranije upotrebe isključivo oko otvora. Posebno je atraktivno rešenje krovišta i prelepog originalnog ukrasa od koga su danas ostali samo manje slikoviti detalji. Objekat je dovršen 1904. godine.
Lipot Baumhorn, Jevrejin rodom iz Kišbera u Mađarskoj, bio je sa Novim Sadom vezan jedino svojom graditeljskom delatnošću. U to vreme Novi Sad je brojao oko 33000 stanovnika od kojih 2300 Jevreja, intenzivno uključenih u sve segmente života grada. Radili su kao zanatlije (korpari, kovači, pekari, četkari, sedlari, ćurčije, kišobrandžije), nastavnici, bankarski službenici, novinari, radili su pri vojsci, bili zastupnici u Magistratu itd. Predano i vredno doprinosili su prosperitetu grada. Bio je to početak zlatnog doba novosadske jevrejske zajednice kojoj je u dugoj istoriji prvi put otvorena mogućnost bavljenja svim zanimanjima. A počelo je sa vrlo malim izborom onoga što je Jevrejima dozvoljeno da rade i stvore dovoljan imetak da izdržavaju porodicu. Imali su pravo na sitnu trgovinu, pre svega torbarenje ili držanje malih dućana. Torbarenje je podrazumevalo nošenje robe na leđima ili eventualno na kolima i obilaženje okolnih mesta radi prodaje ili zamene za drugu robu. Težak, neizvestan i opasan način zarađivanja za život. Novosadski Jevreji su se tokom čitavog XVIII veka bavili otkupom sirove kože po selima i salašima, otkupom starih krpa za potrebe manufakture hartije, starog gvožđa, kupovinom i prodajom vune. Držali su i pecare rakije i pivovare, bili kočijaši-kirajdžije, sapundžije, krojači, obućari. Dosta uzak krug poslova stajao im je na raspolaganju. Zemlju nisu smeli posedovati niti je uzimati u arendu. Upis na mnoge univerzitete im je bio uskraćen što se u velikoj meri promenilo u XIX veku. Ukupno, položaj Jevreja Novog Sada se donekle stabilizovao u periodu između dva svetska rata, ali je to bio poslednji uspon. Holokaust je uništio ovu zajednicu.
JEVREJSKO GROBLJE
Kao i ostali verski entiteti, Jevreji su, na samom početku nastanka grada, imali groblje blizu svoje bogomolje. Prvi pomen datira iz 1717. godine, a njegovi ostaci otkriveni su prilikom izgradnje današnjeg bioskopa Arena. Sve do 1749. godine na njemu su sahranjivani Jevreji umrli u Novom Sadu. Te godine Magistrat je doneo naredbu o dislociranju svih grobalja iz centra grada, pa je za Jevrejsko groblje odobren prostor u današnjoj Ulici Alekse Šantića. Korišćeno je do 1800. godine kada je zajednica kupila prostor u nekadašnjoj Dudarskoj ulici, na mestu gde se i sada nalazi. Deo spomenika sa ranijih grobalja prenet je na novu parcelu, koja je vremenom postala mala, pa je Opština nekoliko puta kupovala susedne parcele. Reprezentativna kapela, treća po redu, završena je 1905. godine. Monumentalni ulazni portal oivičen je stubovima iznad kojih se nalazi kružni prozor izveden u formi vitraža sa simbolom Davidove zvezde. Na levoj strani spoljašnjeg zida kapele sa unutrašnje strane groblja, ugrađena je mermerna ploča na hebrejskom jeziku iz druge polovine osamnaestog veka sa prethodnog groblja. Enterijer kapele je skladan, ukrašen lukovima na tavanici koje se nadovezuju na kupolu nad centralnim delom.
Groblje ima 3273 groba u 31 redu. Najstariji spomenik je iz 1811. godine. Pored kapele nalazi se spomenik žrtvama fašizma i novosadskim Jevrejima poginulim u II svetskom ratu. Ovde je sahranjena jedina evidentirana žrtva bombardovanja Novog Sada iz 1849. godine i vojnici Jevreji poginuli u I svetskom ratu – trideset Novosađana, četiri nemačka vojnika i tri preminula ruska zarobljenika jevrejske nacionalne pripadnosti. Gradske vlasti Novog Sada su 1952. godine ovo groblje preuzele od Jevrejske opštine, a kada je 1974. otvoreno novo centralno groblje, Jevrejsko groblje je zatvoreno. Danas je Jevrejsko groblje zaštićeno u okviru prostorno kulturno-istorijske celine „Groblja van upotrebe”. Uz posebne uslove od 1992. godine ponovo je omogućeno sahranjivanje. Ukrasi na spomenicima su zapisi na hebrejskom jeziku, Davidova zvezda, menora. Jevrejsko groblje ima obeležje svetog mesta na kojem nije dozvoljeno da se jede, pije, puši, ide gologlav, kao ni posećivanje tokom praznika. Donošenje i odlaganje cveća na grob nije običaj, prilikom obilaska groba ostavi se kamen sećanja. Preživeli rođaci su na mnoge spomenike uklesali imena svojih članova porodica ubijenih u Holokaustu, simbolično obeležavajući time da novosadski Jevreji nisu nestali bez traga, da nisu zaboravljeni.
KEJ ŽRTAVA RACIJE
Na dunavskom keju u Novom Sadu nalazi se skulptura „PORODICA”, rad izuzetnog umetnika, akademskog vajara Jovana Soldatovića, postavljena u ime sećanja na ubijenih 1300 Jevreja, Srba i Roma u zloglasnoj Raciji. Sistematsko i planski sprovođeno likvidiranje Jevreja od mađarskog okupacionog režima počelo je po njihovom uspostavljanju vlasti u gradu i čitavoj Bačkoj aprila 1941. godine. Prinudni rad, pojedinačna ubistva, pljačke i teror prerasli su u masovni pokolj na ulicama grada i Dunavskom keju 23. januara 1942. godine. Kao sećanje i pijetet prema stradalima u ovom užasnom zločinu grad Novi Sad je deo obale Dunava pretvorio u spomen-kompleks. Godine 1971. postavljena je bronzana vajarska kompozicija koja predstavlja majku i oca sa detetom i dete, visoka 4 metra. Svedenim linijama, impozantna u svojoj jednostavnosti, dominira prostorom i vidljiva je sa reke i petrovaradinske strane Dunava. Godine 1992. iza spomenika je dodato 78 bronzanih ploča od kojih su na 66 imena ubijenih ljudi. Spomenik je utvrđen za nepokretno kulturno dobro, znamenito mesto od velikog značaja. Ovde se svakog 23. januara okupljaju potomci stradalih, građani Novog Sada, verski i politički zvaničnici, diplomatski predstavnici, da odaju počast ubijenima i pozovu na mir i toleranciju sa apelom da se ovakvo zlo nikada i nigde više ne dogodi.
Civilne žrtve II svetskog rata među novosadskim Jevrejima su ogromne. Gotovo 80% ih je ubijeno od momenta okupacije do kraja rata. Ne postoji porodica koja je oslobođenje dočekala sa svim preživelim članovima. Većina nije verovala u opasnost koja im preti od njihovih sugrađana, komšija, poznanika, čak i prijatelja. Sa druge strane sistematski pripreman teror, deportacija, masovne likvidacije, uz snažnu antisemitsku propagandu, orkestrirano su delovali na klimu mržnje koja je svakodnevno rasla. Mnogi mladi ljudi hrabro su pokušavali da se suprotstave ovim strahotama, da ih spreče i zaustave. Nije to bio dobro organizovan otpor, nije to bio masovni odaziv. Ideali, junaštvo, želja za osvetom i kažnjavanjem krivaca, divna moralna načela, ljudskost i plemenitost karaktera povukli su ih u ono što je kasnije nazvano antifašistička borba. Pavle Pap, nekadašnji đak Jevrejske osnovne škole, njegovi školski drugovi Livija Lilika Bem i braća Blam i njih još osamdeset streljani su kao diverzanti, ubijeni zbog sabotaža, kao partizani. Bili su borci za slobodu, posthumno odlikovani, proglašeni ratnim herojima, a danas ulice u gradu nose ime nekog od njih. Svi, nevino stradali u Raciji, na prisilnom radu, logorima uništenja u borbi protiv fašizma, sudbinski su bili vezani za Novi Sad, jevrejstvo, za zajedništvo, godine provedene u miru u ovom lepom gradu, sa građanima druge vere i nacije u prijateljstvu i slozi do kobnog dana kada su odvedeni u smrt.
