AUTOR: Goran K. Nikolić
Apstrakt:
O problemu žrtava Drugog svetskog rata u Jugoslaviji objavljeno je u nekoliko proteklih decenija, na prostorima bivše jugoslovenske države i van nje, na stotine članaka, intervjua, studija i knjiga. Nijedan od ovih radova nije, međutim, ni iz daleka dobio toliko publiciteta u javnosti i bio toliko hvaljen i osporavan kao knjiga dr Bogoljuba Kočovića Žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji. [1] Knjiga se po prvi put pojavila 1985. godine u izdanju londonskog Našeg dela i u nekoliko narednih godina nije pobudila veću pažnju jugoslovenske javnosti i to kako u zemlji tako i u inostranstvu. [2] U jugoslovenskoj emigraciji se osim jednog članka u Novoj Hrvatskoj (London), kritičkog osvrta u Republika Hrvatska (Buenos Aieres) i recenzije u časopisu Naša reč (London) pojavilo još svega nekoliko članaka, osvrta i prikaza ali bez ikakvog poznavanja teme na koju su se osvrtali. [3] U zemlji, pak, nije bilo nikakvih zvaničnih komentara.
Ključne riječi: Drugi svetski rat, Žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, Bogoljub Kočić, žrtve rata
Sa rasplamsavanjem srpsko-hrvatskog, prvo medijskog, a potom i stvarnog rata, pominjanje Kočovićeve knjige je postalo sve učestalije. Reakcije na knjigu su bile vrlo različite. Gotovo po pravilu one su bile pozitivne kada su dolazile sa hrvatske i muslimanske i negativne kada su dolazile sa srpske strane. Za jedne je to bilo „ozbiljno delo jednog poštenog Srbina” [4], a za druge „vešta manipulacija”, „prljavi posao za druge” itd. [5] Ovo na prvi pogled izgleda vrlo čudno jer je Kočović uložio dosta truda da bi nepristrasno i na jedan ubedljiv način argumentovao svoje tvrdnje i postavio ih po svim pravilima naučne proverljivosti.
IZRAČUNAVANJA I POPISI ŽRTAVA DRUGOG SVETSKOG RATA
Do broja od 1.014.000 poginulih u toku Drugog svetskog rata u Jugoslaviji Bogoljub Kočović je došao matematičkim izračunavanjima koja su počivala na zvaničnim demografskim podacima jugoslovenske statistike do 1940. godine (podaci o stopama rađanja, smrtnosti i čistog prirodnog priraštaja po pokrajinama, veroispovestima itd.), i na izvesnim pretpostavkama: o verovatnom razvoju prirodnog priraštaja od 1940. do 1948, o verovatnom broju nerođenih zbog ratnog stanja, o verovatnom broju izbeglih građana Jugoslavije u toku i neposredno nakon rata i na kraju odbijanjem broja stanovnika onih područja koja su nakon 1945. priključena Jugoslaviji od popisa iz 1948. godine (Istra, Rijeka, Kvarner, Zadar, Julijska krajina itd.). [6]
Četiri godine nakon objavljivanja Kočovićeve knjige (1989) objavljena je u Zagrebu, u izdanju Jugoslovenskog viktimološkog društva, knjiga hrvatskog naučnika Vladimira Žerjavića Gubici stanovništva Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu. [7]
Iako ovaj autor za vreme pisanja knjige, po sopstvenim rečima, nije bio upoznat sa Kočovićevim delom i iako je izračunavanju žrtava prišao jednom drugom metodom, rezultati oba autora se umnogome podudaraju: Žerjavić je izračunao 1.027.000 poginulih tako da je razlika između njegovog i Kočovićevog proračuna samo 13.000. [8] Procene su slične i kada se radi o gubicima po pojedinim nacionalnim grupama. [9] Tako je prema Bogoljubu Kočoviću u toku Drugog svetskog rata u Jugoslaviji živote izgubilo 487.000 Srba, 207.000 Hrvata, 86.000 Muslimana, 60.000 Jevreja, 50.000 Crnogoraca, 32.000 Slovenaca, 26.000 Nemaca, a prema Žerjaviću 530.000 Srba, 192.000 Hrvata, 103.000 Muslimana, 57.000 Jevreja, 20.000 Crnogoraca, 42.000 Slovenaca i 28.000 Nemaca (vidi tabelu broj dva). [10] Interesantna je pri tome činjenica da Žerjavić, kao Hrvat, dolazi do toga da je stradalo više Srba (za 43.000), a manje Hrvata (za 15.000), nego što je to izračunao Srbin Bogoljub Kočović. [11]
Iste 1989. godine u jugoslovenskoj javnosti su se pojavile i prve informacije o jugoslovenskom Poimeničnom popisu žrtava Drugog svetskog rata, obavljenog 1964. godine, a dotada široj jugoslovenskoj javnosti potpuno nepoznatog. [12] Iako su jugoslovenske vlasti u posleratnom periodu u više navrata imale nameru i pokušavale (1946–48, 1950) da popišu žrtve Drugog svetskog rata, one su to tako učinile tek 19 godina nakon njegovog završetka. [13] Povod za ovaj popis je bio zahtev nemačke vlade, postavljen te godine u obnovljenim pregovorima o ratnim reparacijama, da se jugoslovenske tvrdnje o ratnim gubicima dokažu i raščlane. Nemačka strana je kao uslov za regulisanje finansijske nadoknade žrtvama rata tražila da joj se dostave liste sa preciznim podacima i imenima žrtava jer joj se činilo da brojka od 1.700 000 poginulih nije nerealna. Jugoslovenska vlada je stoga donela, na svojoj sednici od 10. 6. 1964, 0dluku da se ovaj popis sprovede. [14] Formirana je centralna komisija, republičke i sreske popisne komisije i popis je obavljen po srezovima i republikama, a na kraju je centralizovan, na saveznom nivou, i obrađen u Jugoslovenskom zavodu za statistiku. Celokupna građa je stavljena u 2800 sanduka i dve godine kasnije, 1966, štampana ali samo za internu upotrebu. [15] Tom prilikom je Savezni zavod za statistiku iz Beograda napravio i procenu demografskih i stvarnih žrtava. Prema toj proceni ukupan demografski gubitak Jugoslavije u Drugom svetskom ratu iznosio 2.056.510, a broj stvarnih žrtava oko 1,100.000.
Ovaj popis je međutim ostao istraživačima nedostupan do kraja 80-ih godina, jer je na njega stavljena oznaka „državne tajne”. Razlog tome je što je prema njemu u Jugoslaviji za vreme Drugog svetskog rata poginulo nešto manje od 600.000 osoba (tačnije 597.323), [16] a to se nikako nije uklapalo u političke kalkulacije jugoslovenskog vrha i dotadašnju sliku o Drugom svetskom ratu i njegovim žrtvama. Na prvi pogled se čini da rezultati ovog popisa umnogome odstupaju od Kočovićevog proračuna. No, samo na prvi pogled. Kako ovim popisom nisu popisani poginuli pripadnici svih ne-komunističkih ratnih formacija jugoslovenskih naroda i nacionalnih manjina, žrtve komunističkog terora, kao i da su podaci za pojedine nacionalne grupe (Jevreji, Romi) [17] nepotpuni i prilično nepouzdani, može se sa osnovom pretpostaviti da su njegovi rezultati sasvim blizu Kočovićevih. Na to, uostalom, upućuju i gore pomenute procene, napravljene tom prilikom, o demografskom i stvarnom broju žrtava.
Rezultate Kočovićeve knjige potvrdio je i prof. dr Vladeta Vučković, čovek koji je 1947. za potrebe jugoslovenskih vlasti matematički izračunao broj žrtava Drugog svetskog rata. U proleće te godine on je, prema sopstvenim rečima, kao nameštenik u Saveznom zavodu za statistiku u Beogradu dobio od direktora ovog ureda, Dolfe Vogelnika, zadatak da izračuna „za druga Kardelja”, šefa jugoslovenske reparacione komisije i čoveka broj 3 u jugoslovenskom komunističkom vrhu, gubitke jugoslovenskih naroda prouzrokovane ratom. [18] Ovim podacima je jugoslovenska delegacija trebalo da potkrepi zahteve Jugoslavije za reparacijama na konferenciji o miru u Parizu. Vučković je po svoj prilici trebalo samo matematički da dokaže već „zadate veličine” žrtava od strane jugoslovenskog komunističkog vrha. Ono je brojku od 1.700.000 počelo da upotrebljava u javnosti već od sredine 1945. godine ili tačnije rečeno od Titovog govora u Ljubljani od 26. 5. 1945. [19] Mitar Bakić, generalni sekretar Jugoslovenske vlade, u izjavi predstavnicima strane štampe od 19. 8. 1945, između ostalog rekao je i to da je Jugoslavija izgubila „1.685.000 ljudskih života, od čega je preko 75% streljano ili izgubilo živote u fašističkim logorima ili fabrikama smrti”. [20] U svom radu Vučković se suočio sa kratkoćom vremena, nedostatkom i nepostojanjem potrebne građe kao i nepostojanjem valjanih tehničkih pomagala potrebnim za jedan ovakav projekat. No, posao je i pored toga uspešno priveden kraju. Koristeći rezultate dva jugoslovenska popisa stanovništva iz međuratnog perioda (1921. i 1931), jugoslovensku demografsku statistiku (podatke o rađanju, umiranju i čistom prirodnom priraštaju) kao i rezultate statistike susednih zemalja u prethodnih 80 godina (austrijskih za Sloveniju i Bosnu i Hercegovinu, mađarskih za Vojvodinu i Hrvatsku, italijanskih za Kosovo i Metohiju i Dalmaciju i bugarskih za Makedoniju i delove istočne i južne Srbije) na osnovu kojih je napravio konstrukcije demografskog razvoja, autor je zaista došao do toga da su gubici Jugoslavije u Drugom svetskom ratu iznosili 1.700000 žrtava. No, za razliku od tvrdnji njegovih pretpostavljenih, to je za njega bio demografski, a ne broj stvarnih žrtava. [21] Pod demografskim gubicima su, naravno podrazumevani ne samo poginuli već i nerođeni, iseljeni, nestali itd. Vučkovićeva i Kočovićeva procena se slažu jer ako se od Kočovićeve cifre za period 1941–1948 (iznosi 1.985.000) oduzme oko 285.000 žrtava komunističkog terora i iseljavanja od 1945. do 1948, dolazi se tačno do Vučkovićeve procene od 1.700.000 demografskih gubitaka za period 1941–1945. godine. [22] Edvard Kardelj i ljudi iz njegovog okruženja su međutim, bilo zbog nerazumevanja bilo zbog političke kalkulacije i vlastite verodostojnosti, uzele broj od 1.700.000 kao broj poginulih, a ne kao demografski gubitak. Jednom prihvaćen od „najvišeg partijskog rukovodstva” ovaj broj je tako postao zvaničan broj žrtava Drugog svetskog rata u Jugoslaviji i on se u jugoslovenskoj javnosti nije mogao dovoditi u pitanje i opovrgavati. Može se reći da je ta cifra postala jedan mit koji se, gotovo neokrnjen, održao sve do urušavnja komunističkog režima u Jugoslaviji, krajem osamdesetih godina.
Rasplamsavanjem srpsko-hrvatskog medijskog rata obe su strane počele pitanje ratnih žrtava ponovo upotrebljavati u svom međusobnom razračunavanju. Srbi su nastojali da „odbrane” postojeći broj i eventualno ga uvećaju, a Hrvati da smanje postojeći koliko je to više moguće. Pri tome su obe strane grozničavo tražile u naučnoj literaturi dokaze koji su trebali da potvrde „njihovu istinu”. Tako je hrvatska strana i „otkrila” i u Zagrebačkom nedeljniku Danas obznanila Pojedinačni spisak žrtava Drugog svetskog rata. [23]
Pokušaj dr Životija Đorđevića da u svojoj knjizi „Gubici stanovništva Jugoslavije u vreme drugog svetskog rata”, objavljenoj 1997 u Beogradu, opovrgne Kočovićeve tvrdnje i dokaže da je u Jugoslaviji stradalo još više od 1,700.000. žrtava, završio se dosta neslavno. [26] Pomenuto delo ne samo da se na momente spuštalo na nivo vulgarne političke propagande već nije moglo da izdrži ni matematičku i logičku proveru postavljenog izračunavanja i dokazivanja. [27]
No, ako je sve to tako i ako je Kočovićeva knjiga izdržala sve dosadašnje udare naučnih provera odakle onda tolike kontroverze oko nje?
Generalno se može reći da su ti sporovi nastali i opstali samo iz političkih razloga.
Kako je to dobro poznato društvene su nauke, za razliku od prirodnih, vrlo često direktno povezane sa vrednosnim sistemima društvene sredine u kojima nastaju i egzistiraju pa tako njihova „objektivnost” i „nepristrasnost” ne garantuje istovremeno i njihovu nužnu prihvaćenost od iste.
ZLOČIN I KAZNA BEZ KATARZE
Kočović je korektno obavio posao demografa, ali je njegova knjiga upala u društveni kontekst u kome je pitanje žrtava Drugog svetskog rata bilo jedno od sredstava u međusobnom razračunavanju jugoslovenskih naroda. Iako je knjiga ugledala svetlo dana tačno četrdeset godina nakon završetka rata, to ipak nije bilo dovoljno da se prema ljudima i događajima stvori potrebna distanca. Osim toga procesi iz kojih je ovo pitanje izviralo ne samo da nisu bili završeni već u vreme izlaska iz štampe ovog dela nisu bili ni dostigli svoj zenit, pa se problem žrtava neprestano aktualizovao. No, da budemo jasniji. U toku Drugog svetskog rata na prostorima tzv. Nezavisne Države Hrvatske (delovi današnje Republike Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Srema, deo današnje severne Srbije) počinjen je zločin genocida nad Srbima. U nastojanju da Hrvatsku „oslobodi” od Srba tadašnji hrvatski kvislinški režim je odmah po prebacivanju glavnine nemačkih trupa sa južnoslovenskih prostora na istočni front krenuo u proterivanje, pokrštavanje i masovne likvidacije Srba i to kako na terenu (pre svega u velikim gradovima i brdskim krajevima) tako i u nekoliko koncentracionih logora (Jasenovac, Stara Gradiška, Jadovno itd.). [28] Nošeni duhom vremena i traumatičnim predstavama nacionalnog romantizma, o „Hrvatskoj u povjesnim granicama” i Srbima kao „remetilačkom faktoru”, pripadnici hrvatskog režima i njihove partijske milicije – ustaše, bili su uvereni da iskorenjivanjem Srba vrše jednu veliku istorijsku misiju. O tome najbolje govore reči šefa „Hrvatske nadzorne službe” Vladimira Singera: „…mi imamo zadaću da ispunimo jednu povjesnu nepravdu nanesenu Hrvatskom narodu. Iz hrvatskog korpusa je izvučen trbuh – Bosna i tu su se naselili Srbi. Prodrli su i u Hrvatsku i ugrozili nam egzistenciju. I mi moramo to očistiti. Jednu ćemo trećinu pokrstiti, jednu pobiti, a jednu trećinu ćemo proterati preko Drine.” [29] Bio je to, svakako, događaj bez presedana u srpsko-hrvatskoj istoriji i prvi direktni i otvoreni sukob dva, toliko bliska, naroda. O veličini te tragedije najrečitije govore reči Kristijana Kinda (Christian Kind): „Nasuprot Nemcima koji su zločinačka dejstva svojih specijalnih policijskih jedinica i trupova smrti na istoku Evrope držali daleko od očiju javnosti, Pavelićev režim nije ništa skrivao. Sa jedne strane oni su se trudili da, sa obzirom na skromnu podršku u stanovništvu, uvuku što veći broj ljudi u ove zločinačke poduhvate, a sa druge sve one koji su se tome suprotstavljali smatrali su opasnim po opstanak države”. [30] Razmere, brutalnost i organizovanost ovoga zločina duboko su potresle i urezale se u psihu Srba i gurnuli ih u oružani ustanak. Sve kasniji pokušaji korekcije i ublažavanja ustaške politike i njihovo obuzdavanje od strane Nemaca nisu više mogli povratiti poverenje Srba i umiriti ih. [31]
Srpski živalj na tim prostorima je, sve do završetka Drugog svetskog rata, ostao masovna baza za regrutovanje pripadnika monarhističkog (četničkog) i komunističkog (partizanskog) pokreta otpora. Centri otpora su se neprestano premeštali sa jednih na druga područja, ali otpor i pored svih mera represije nije prestajao. Stvorena atmosfera nesigurnosti i straha je podigla na ustanak čak i ona srpska područija u kojima, iz ovih ili onih razloga, Srbi nisu bili izloženi neselektivnom teroru.
Iako se jugoslovenski komunistički vrh nakon Drugog svetskog rata radikalno obračunao sa Hrvatskim kvislinškim režimom i njegovim pristalicama on, nažalost, nije učinio sve da bi ova ratna trauma i nestala.
UPOTREBA ŽRTAVA
U posleratnom periodu pitanje ratnih gubitaka je postalo jedan od predmeta sporova jugoslovenskih naroda i to pre svega Srba i Hrvata. Ovaj konflikt je u emigraciji bio otvoren dok je u zemlji, zbog prirode režima i njegove politike održavanja ravnoteže između jugoslovenskih naroda, bio prikriven i samo na momente se, pre svega u periodima „popuštanja” ili slabljenja režima, pojavljivao u javnosti. Pokušaji da se potiskivanjem, ublažavanjem i pravljenjem veštačke ravnoteže pomire zavađene strane nije dugoročno davalo rezultate. Pitanje žrtava Drugog svetskog rata lebdilo je kao sena iznad srpsko-hrvatskih odnosa. Prilikom svake međunacionalne krize ono je iznova isplivavalo na površinu i postajalo predmet njihovih sporova. Hrvatsko odbijanje da, iskreno, priznaju počinjeni genocid i stalno traženje izgovora i opravdanja za njega onemogućavalo je katarzu, a time i lečenje ratnih trauma.
To je kod Srba samo dalje raspaljivalo strasti i teralo ih u njihovo, kao u ostalom i hrvatsko, staro iskušenje zvano megalomanija. [32]
Kočovićeva knjiga je uvučena u ovu arenu međunacionalnih sporova i dogodilo se ono sto se „moralo” dogoditi.
Hrvati i Muslimani su prihvatili Kočovićevu knjigu jer je ona dokazivala da je u ratu stradalo manje Srba nego sto su to sami Srbi tvrdili, čime je i teret njihove odgovornosti za strahote bratoubilačkoga rata izgledao manji ili se pak gubio u sveopštom balansu žrtava. [33] Neki Hrvati su preko nje ne samo minimalizovali razmere počinjenih ratnih zločina na teritoriji tzv. Nezavisne Države Hrvatske, već ih na momente i potpuno negirali. Kočovićeva nacionalnost, akademska titula, karijera i način na koji je knjiga napisana i njene tvrdnje dokazivane neprestano su isticane u prvi plan, da bi se odmah iza njih pokušavale proturiti iskazi i podaci koji nemaju nikakvo uporište u njegovim tvrdnjama. Tako na primer u svom pismu Pariskom „Le Monde” od 12. 4. 1991. jedan hrvatski intelektualac (prof. dr Mirko Grmek) veli: „Dve skorašnje demografske studije pristupaju tom pitanju na kompetentan način. Jedna je proizvod jednog Srbina g. Bogoljuba Kočovića; druga jednog Hrvata, g. Vladimira Žerjavića…… Broj ubijenih Srba zbog rata je između 370.000 i 520.000; onaj (broj) Hrvata između 200.000 i 350.000. Proporcionalno, drugi nisu bili manje pogođeni nego prvi”. [34]
Isticanje rezultata pomenutog dela je tako ostavljalo utisak da se njome rasklimava srpska i cementira, indirektno, hrvatska strana istine. Bila je to, kao što je u ostalom i uvek kada je propaganda u pitanju, borba simbola i tu više nije bilo važno šta su stvarne činjenice i šta se zapravo dogodilo. Važni su bili samo utisci, jer se propaganda i ne interesuje za činjenice već za utiske i iz njih proizašle emocije koje trebaju da pomognu opravdanju i pobedi projektovanog cilja. Činjenični stavovi o prošlosti i sadašnjosti imaju za propagandu utoliko smisla i bivaju od nje prihvaćeni samo ukoliko su saglasni sa njenom slikom sveta i mogu korisno da joj posluže. U protivnom bivaju prećutani, iskrivljeni, odbačeni ili označeni kao „propaganda”.
Bogoljub Kočović je tako, protiv svoje volje, uleteo u tuđe scenarije i doživeo ono što je najmanje želeo. [35] Njegova knjiga, koja je svojom neutralnom analizom žrtava rata trebalo da pomogne boljem međusobnom razumevanju Srba i Hrvata, postala je samo još jedno sredstvo u njihovom međusobnom razračunavanju, a on je postao, za jedne „korisna naivčina”, [36], a za druge „izdajnik”. [37]
[1] Dr Bogoljub Kočović je rođen 1920. godine u Sarajevu. Neposredno pre Drugog svetskog rata završio je dve godine prava u Beogradu, studije je nastavio u Parizu, a nakon njegovog završetka diplomirao i doktorirao na Sorboni sa tezom Territoire Libre de Trieste (Slobodna zona Trst). Pored toga diplomirao je na pariskom institutu za međunarodno pravo i dobio diplomu magistra ekonomije na Ruzveltovom čikaškom univerzitetu. Od 1947. do 1951. radio je kao saradnik u francuskom Nacionalnom centru za naučna istraživanja (CNRS), potom je bio advokatski pripravnik u Kanadi i najzad u SAD i Francuskoj dvadeset godina radio i nalazio se u rukovodećim telima multinacionalnih kompanija. Pored pomenute teze o Trstu, objavio je 1960. godine u Čikagu i tezu Oligopoly in the American capitalistic System, a 1985. godine u Londonu Žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji. Godine 1998. je objavio dvotomno delo Etnički i demografski razvoj u Jugoslaviji od 1921. do 1991, a 1999. knjigu Nauka, nacionalizam i propaganda. Valja još reći da je Kočović bio i jedan od najuglednijih i najaktivnijih pripadnika jugoslovenske liberalne emigracije. Bio je jedan od dva osnivača pariskog tromesečnog časopisa Dialoge čiji je direktor bio od 1992. do 1997. godine.
[2] Dr Bogoljub Kočović: Žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, „Naše delo”, London 1985; drugo izdanje, Svjetlost, Sarajevo, 1990.
[3] Vidi Nova Hrvatska, London, broj 20/85; Republika Hrvatska, Buenos Aires, broj 153/86 i Naša reč, London, broj 368/1985.
[4] „Igre sa brojkama”, Danas, Zagreb, 1989; Vladimir Žerjavić: Opsesije i megalomanije oko Jasenovca i Blajburga, Globus, Zagreb, 1992, 74–75; „Sporna knjiga mrtvih”, Danas, Zagreb, 21. 11. 1989; Intervju Bogoljuba Kočovića, Nacional, Zagreb, 20. 5. 1998.
[5] „Stradalo više od 2,6 miliona ljudi”, Politika, Beograd, 31. 1. 1992; „Žrtve u nečasnoj igri”, Politika, Beograd, 8. 2. 1990; Dr Životije Đorđević: Gubici stanovništva Jugoslavije za vreme Drugog svetskog rata, ABC-grafika, Beograd 1997; „Nezavršen popis žrtava”, Politika, Beograd, 6. 2. 1990.
[6] Bogoljub Kočović: Žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, Svjetlost, Sarajevo, 1990, X.
[7] Vladimir Žerjavić: Gubici stanovništva Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu, Jugoslovensko Viktimološko društvo, Zagreb, 1989, 191.
[8] Bogoljub Kočović, nav. delo, X.
[9] Vladimir Žerjavić, nav. delo, 82.
[12] O ovome vidi Danas, nedeljnik, Zagreb, 21. 11. 1989, stranice 24 i 25 i rad Srđana Bogosavljevića „Nerasvetljeni genocid” objavljen u zborniku Srpska strana rata: trauma i katarza u istorijskom pamćenju, Beograd, BIGZ, 1996, 848 strana.
[13] „Nezavršen popis žrtava”, Politika, Beograd, 6. 2. 1990.
[14] „Sporna knjiga mrtvih”, Danas, Zagreb, 21. 11. 1989, strane 24 i 25.
[17] Jednom mini proverom ovih podataka, koji se odnose na koncentracioni logor Jasenovac, a koju je objavio hrvatski nedeljnik Feral Tribune od 21. 9. 1998, 10–12, ustanovljeno je da u ispitivanom uzorku nedostaje veliki broj Jevreja dok su kod Roma najčesće navedeni samo redni brojevi (Rom 1, Rom 2), bez imena i prezimena.
[18] „Žrtve rata”, Naša reč, London, broj 368/1985, 2–3.
[19] „Jugoslavija dala 1.700.000 žrtava u Drugom svetskom ratu”, Politika, Beograd, 28. 5. 1945, 1.
[20] Izjava Mitra Bakića, generalnog sekretara vlade DFJ, predstavnicima strane štampe, Politika, Beograd, 20. 8. 1945.
[21] „Žrtve rata”, Naša reč, London, broj 368/1985, 2–3.
[23] „Sporna knjiga mrtvih”, Danas, Zagreb, 21. 11. 1989, 24–25.
[24] Bogoljub Kočović: Žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, Svjetlost, Sarajevo, 1990, 111; Vladimir Žerjavić: Gubici stanovništva Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu, Jugoslovensko viktimološko društvo, Zagreb, 1989, 82, „Sporna knjiga mrtvih”, Danas, Zagreb, 21. 11. 1989, 24–25.
[26] Dr Životije Đorđević: Gubici stanovništva Jugoslavije za vreme Drugog svetskog rata, ABC Grafika, Beograd, 1997.
[27] O ovome vidi u Dr Bogoljub Kočović: Nauka, nacionalizam propaganda-Između gubitaka Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, Editions du Titre, Paris, 1999, 21–99.
[28] O ovome videti u Christian Kind: Krieg auf dem Balkan – Geschichte, Hintergründe, Motive, Verlag Ferdinand Schöningh, Paderborn, 1994, 81–83; Holm Sundhaussen: Geschichte Jugoslawiens, Stuttgart, 1982.
[29] Intervju sa Šimom Balenom, Feral Tribune, Split, br. 696, 18. 1. 1999.
[30] Christian Kind: Krieg auf dem Balkan – Geschichte, Hintergrunde, Motive, Verlag Ferdinand Schöning, Paderborn, 1994, 82–83.
[31] O ovim pokušajima obuzdavanja i uklanjanja ustaškog režima vidi: Nemačka obaveštajna služba u NDH, Beograd, 1958.
[32] Jovan Cvijić i Vladimir Dvorniković su u svojim delima Balkansko poluostrvo i Karakterologija Jugoslovena dobro uočili i opisali ovaj nedostatak osećaja Srba i Hrvata, pre svega Dinaraca, za meru, odmerenost i proporcije tako da je sklonost preterivanju jedna od važnih crta njihovog karaktera. Ovome u prilog govori bezbroj primera iz njihove bliže i dalje prošlosti. U tome svakako treba tražiti i korene srpskih tvrdnji o „preko milion pogubljenih Srba u Jasenovcu”, ili recimo hrvatski mit o „preko 200.000 pogubljenih Hrvata u Blajburgu”. No istini za volju ovom iskušenju preuveličavanja vlastitih žrtava su podlegli i mnogi drugi narodi.
[33] O ovome vidi u pogovoru Mehe Visočaka u knjizi Jasenovac – žrtve rata prema podacima statističkog zavoda Jugoslavije, Bošnjački institut, Zürich/Sarajevo, 1998.
[34] Citirano prema Dr Bogoljub Kočović: Nauka Nacionalizam propaganda, Editions du Titre, Paris 1999, 111; Netačnost ove tvrdnje se može ustanoviti već iz letimičnog pogleda na tabelu broj 2.
[35] U jednom privatnom razgovoru sa autorom ovog članka, u avgustu 1993, Bogoljub Kočović je rekao sledeće: „I danas stojim iza svoje knjige ali da sam pretpostavio šta će se sve dešavati sa njom nikada je ne bih napisao”.
[36] „Žrtve su materijal koji se upotrebljava kako kome odgovara”, Danas, Beograd, 10/11. 10. 1998.
[37] „Šešelj me je nazvao izdajnikom“, Novi list, Rijeka, 12. 10. 1998.
