AUTORKA: Olga Andraši
Tokom XVIII veka pojedini Jevreji Bačke angažovali su preceptore za poduku svoje dece iz elementarne pismenosti i verskih običaja. Iako je učenje tradicije svoga naroda i predanja vezanih uz nju spadalo u nasleđe i dužnost oca porodice, činjenica je da su mnogi od njih često i dugo odsustvovali od kuće idući za poslom, pa su kućni učitelji predstavljali dobro rešenje. Preceptori su često bili i ortaci, mladi rođaci koji su nameravali da ovde osnuju svoju porodicu ili siromašni studenti.
Godine 1782. Jakob Lebl iz Sivca, trgovac kožom, otac dvojice sinova i ćerke, angažovao je preceptora Abrahama; Izrael Heršl, trgovac kožom i vunom iz Bezdana, za svoja dva sina i tri kćeri imao je preceptora Abrahama; Matija Isak, takođe trgovac vunom i kožom, iz Nemeš Miletića, imao је petoro maloletne dece koju je učio preceptor Abraham; decu Mojzesa Heršla iz Čonoplje podučavao je preceptor Mandl;[1] u Selenči je šahter Mikl brinuo o obrazovanju šestoro dece Lorinca Mojzesa; u Deronjama je Jozef Salamon, trgovac sitnom robom i arendator dominalne pecare, imao oženjenog slugu Isaka koji je ujedno bio i neka vrsta učitelja njegovoj deci; a u Veprovcu je to Lazar, neoženjen, kod Arona Abrahama, trgovca. U Šovama 1788. godine decu Aleksandra Šozbergera, koji je imao kuću u Neoplanti, podučavao je sluga Lebl Kasovic star 28 godinа; u Petrovcu Abraham Poljak, star 22 godine, decu Lerinca Ekštajna[2] itd.
Sasvim je izvesno da su i deca novosadskih Jevreja edukovana na ovaj način iako pretpostavku ne možemo da potvrdimo sigurnim izvorima. Trenutno dostupni izvori o novosadskim učiteljima, školi i đacima XVIII veka su izuzetno oskudni. Godine 1759. pominje se ludi magister Isak Samuel,[3] koji je verovatno privatno podučavao.
Nakon donošenja uredbe Ratio educationis 1777. godine kojom je regulisan sistem školstva u Ugarskoj i Školskog zakona iz 1786. godine kojim je osnovno obrazovanje postalo obavezno, sve verske i nacionalne zajednice u ovim krajevima bile su dužne da otvore škole i postave aprobirane učitelje. Jevrejska opština je oko 1790. izabrala dvojicu učitelja. O njihovom radu, broju učenika i školi nemamo podataka. Tek doznajemo za njihova imena iz slučaja kada su 1796. godine putovali kao pratnja rabinu u Zemun radi rešavanja međurabinskog nesporazuma za koji su Jevreji Zemuna tražili arbitražu. Bili su to Lebl Rozencvajg i Džošua Lednicki.[4]
Godine 1799. primljen je za učitelja Aron Mitler, rodom iz mesta Šlapanic u Moravskoj, upravo diplomirani. Jozef Peš, direktor nacionalnih škola, potpisao je svedočanstvo da je položio propisani ispit iz metoda podučavanja za nacionalne škole čime je proglašen sposobnim za rad u trivijalnim jevrejskim školama. Njega je u Novi Sad doveo Jakob Hiršl, tadašnji sudija/predsednik novosadske Jevrejske opštine, da uči jevrejsku mladež, što je uredno obavljao gotovo godinu dana. Međutim, u previranju i sukobima unutar opštine između Hiršla, petrovaradinskog stanovnika, i novosadskih Jevreja oko izbora sudije najgore je prošao učitelj, rodbinski vezan za Hiršlove. Premda se njegovom radu nije moglo ništa zameriti, oduzeto mu je zvanje, a umesto njega postavljeni su Lazar Dojč i Simeon Lebl, ljudi bez učiteljske diplome i potpuno nesposobni za službu, kako to u svom izveštaju Magistratu navodi senator Alaga. Nakon Alaginih konsultacija sa Opštinom, Mitler je primljen uz naknadu od 150 forinti i obavezu da svakog dana drži tri časa nastave.[5] Plata mu je bila nedovoljna i neredovna i on se nekoliko puta obraćao Namesničkom veću da mu dozvoli prodaju brašna što je ova institucija redovno odbijala.[6] Nažalost i Opština je odbila da ga dalje plaća. Tako se završila kratka epizoda učiteljovanja Arona Mitlera u Novom Sadu. Godine 1804. napustio je grad, ostavši dužan zajmodavcima, pa su plemići Pavle i Andrija Klačanji tražili da se za bivšim jevrejskim učiteljom Aronom Mitlerom, preko Namesničkog veća, raspiše poternica jer im duguje 400 forinti, a njegove stvari da se zaplene.[7]
Vrhovna školska uprava u Đeru je odmah reagovala i 1803. godine poslala Abrahama Kenigštetra za učitelja, ali je Opština odbila da ga prihvati.
Evidentan je permanentni otpor, nerazumevanje, čak i prezir uglednih članova Jevrejske zajednice da se otvori škola, da deca pohađaju nastavu, da se obezbedi stalan i aprobiran učitelj i da se on odgovarajuće plati za svoj rad. Direktor viših škola Mihael Pajtner iz Đera podneo je 1806. godine prijavu Namesničkom veću kako Jevrejska opština u Novom Sadu ne izvršava naredbu za otvaranjem škole i plaćanjem učitelja. Opština je na to odgovorila da nije u mogućnosti ni brojno ni novčano da otvori školu kakva se traži i da nema lokaciju, ni zgradu, ni novca da plati učitelja.[8] Sve se nastavilo zahtevom Namesničkog veća Magistratu grada da upotrebi svoj autoritet i natera Jevrejsku opštinu da otvori školu i plaća učitelja.[9] Na to je Jevrejska opština odlučila da zatvori školu, pa je usledio zahtev Školske uprave iz Đera, da se Jevrejskoj opštini zabrani ukidanje škole i obaveza plaćanja učitelja.[10] Zahtev je upućen Antonu Valteru, direktoru Jevrejske škole, koga je na to mesto izabrala i postavila gradska uprava na teret varoške blagajne.[11]
Usledio je nov zaplet i nov obrt – Namesničko veće je 1807. godine tražilo da Magistrat preduzme mere i kazni Jevrejsku opštinu zbog nepoštovanja odluke o otvaranju škole i plaćanja učitelja Abrahama Kenigštetera, da primora roditelje da decu šalju u školu i da direktor škole i senator o tome izveste.[12] Napokon 1808. godine nalazimo Izveštaj zamenika kapetana i direktora Jevrejske škole Kerbera da je ponovo ova škola otvorena i da je za učitelja postavljen Abraham Kenigšteter, ali da su Jevreji izjavili da će ga otpustiti ako ne budu mogli plaćati troškove. Predložio je da učitelja plaćaju iz varoške kase, a zatim to naplate od Jevrejske opštine.[13]
Mora se priznati da je konstatacija o nemogućnosti izdržavanja učitelja i škole od strane jevrejskog stanovništva Novog Sada zbog siromaštva bila tačna. Veliki deo njih je zaista živeo u izuzetno lošim uslovima, sa mizernim sredstvima za život, mnogo puta na ivici egzistencije. To je priznavala vlast, međutim državni propisi su ustrojavanje nacionalnih škola postavili bez prava izbora i žalbe.
Početkom 1811. Jevrejska opština je prijavljena zbog zapostavljanja škole[14] i stalnih žalbi zbog primoravanja na njeno otvaranje.[15] Ubrzo nakon izveštaja inspekcije Opština je prihvatila uslove za izdržavanje jevrejskog učitelja. Sledovala ga je godišnja plata od 200 forinti (veoma mala), besplatan kvartir u školskoj zgradi i tri hvata ogrevnog drveta. Potpisali su to prvaci Simon Hiršl, Lebl Gotlib, Isak Ber i Mihael Volf[16] što su imali da nadziru, prema odredbi Magistrata, a na osnovu naredbe Namesničkog veća, članovi Senata Patar Alaga i Antonije Valter, kao inspektori Jevrejske škole.[17] Ugovor je potvrdilo Namesničko veće.[18]
Iste godine Magistrat je obavestio Namesničko veće da je neosnovana žalba jevrejskog učitelja Abrahama Kenigštetera, pošto mu verska opština daje prinadležnosti kakve imaju i učitelji drugih škola. Ovo je bio rasplet nezadovoljstva položajem i tretmanom zbog čega je najvišoj vlasti tužio svoju Opštinu, a koja je tvrdila da radom učitelja Kenigštetera nisu zadovoljni ni roditelji ni đaci.[19]
Istina je da učitelji nisu uvažavani, da se na njih gledalo kao na nužno zlo i da su bili primorani na dopunske poslove. Takođe je istina da su obojica prvih učitelja optužila vlastima Jevrejsku crkvenu opštinu za propuste u odnosu prema njima što je sigurno proizašlo iz niza doživljenih neprijatnosti.
Kenigšteter se javno pokajao i opozvao svoje izjave tvrdeći da je na pogrešan put naveden od strane direktora škole. Ali sledeće godine u popisu službenih lica Opštine pominje se kao „docens Hebraicus” Samuel Lehrer.[20]
O dužini i kvalitetu rada Abrahama Kenigštetera nemamo podataka sem da je radio 25 godina, a da ga je na tom mestu nasledio njegov sin David.
Izgleda da je škola opet neko vreme bila zatvorena jer je 1816. Magistrat dobio pohvale zbog uloženog truda povodom otvaranja Jevrejske škole u gradu. Ali tu je i primedba da decu uče nestručni učitelji Volf Engl i Baruh Vajs, pa ih to može odbiti od škole.[21] „Povodom naredbe o zabrani da u Jevrejskoj školi decu uče neobrazovani učitelji, kapetan Dejmek je imao konsultacije u Jevrejskom savetu i predlaže da se otkaz da Volfu Englu i Baruhu Vajsu”.[22]
Od 1830. godine kao učitelj fungira David Kenigšteter koji je u ovoj službi ostao do 1848. godine, kada je prebegao u Vukovar gde je takođe bio učitelj jevrejske dece. U Novi Sad se vratio 1852. godine pošto je čuo da ovdašnja škola ponovo počinje sa radom.
Posle bombardovanja i stradanja stanovništva 1849. godine škola je prestala sa radom delom zbog toga što je veliki deo stanovništva izbegao, delom što je školska zgrada oštećena u požaru. Opština je 1852. godine donela odluku da kupi novu zgradu i zatražila je od Magistrata odobrenje za prodaju dva placa u vlastitoj svojini radi kupovine kuće u Futoškoj ulici broj 657, vlasništvo Hermana Hiršla, „koja je bliža Sinagogi i pogodnija za školu”,[23] što je i učinjeno. Istovremeno se obratila i Upravi za Srpsko Vojvodstvo i Tamiški Banat u Temišvaru „radi dodele pomoći za obnovu Sinagoge i škole”, ali je molba odbijena.[24] Godine 1854. varoška komisija je izašla na teren da se uveri u kvalitet gradnje sada nove školske zgrade. Konstatovano je da je solidno napravljena i da ne postoji opasnost od požara.[25] Škola je tamo ostala decenijama, uz povremene dogradnje, adaptacije i popravke.
Godine 1852. Jevrejska opština je tražila učitelja. Iz dopisa Zemaljske školske uprave u Temišvaru doznajemo da se javio bivši učitelj David Kenigšteter”.[26] Godine 1856. primljen je za učitelja veronauke Elias Has, koji je već službovao 16 godina kao aprobirani učitelj u nekoliko jevrejskih škola. Prema Upisnicama Jevrejske osnovne škole[27] tada je u I razred upisano 35 učenika – 23 dečaka i 12 devojčica, uzrasta od 7 do 11 godina. Sledeće godine upisano je 65 đaka – 35 dečaka i 30 devojčica, uzrasta od 7 do 13 godina. Raspon godišta upisa u školu predočava situaciju u kojoj dolazi do izražaja siromaštvo roditelja, njihova nemogućnost da pošalju decu u školu, ili njihovo odbijanje da to učine, pa stoga kreću dosta kasno, isto koliko i nezainteresovanost Jevrejske zajednice za poboljšanje uslova rada škole i osiguranje obaveznosti pohađanja nastave.
Između učitelja i opštine bilo je dosta neprijatnosti i sukoba. Sa jedne strane Okružno načelstvo je tražilo da se zaplene prinadležnosti Davida Kenigštetera i Eliasa Hasa radi naplate njihovih dugova,[28] a sa druge je nalagalo isplatu zaostalih plata Kenigšteteru i Hasu koje im je Opština uskratila.[29] Godine 1861. Opština je tužila ovu dvojicu učitelja Namesničkom veću. Izjave o lošem stanju u Jevrejskoj školi prouzrokovanom njihovim ponašanjem opisali su brojni ugledni članovi zajednice navodeći razne situacije koje su smatrali neprimerenim.[30] Zanimljiva je činjenica da je jedan od dokumenata u tom dosijeu potpisao Svetozar Miletić, u tom trenutku gradonačelnik Novog Sada. Has je otpušten iz službe, on se žalio i slučaj je stavljen na razmatranje uprave grada.[31] Kako stoji u izveštaju, krivica nije dokazana, Has je otpušten na zahtev rabina Frejera, a pokazao je zavidan uspeh, te da je posredi nastojanje verske zajednice da nametne svoje pravo odlučivanja.[32]
„Високо намесништво угарско под. бр. 4638 доставља писмено разположења мјестне еврејске обштине у смотрењу разпуста пређашњи и избора нови учитеља, и налаже, да се у овом обзиру изследовање нареди, и о резултату вишем месту исзвестије поднесе осим тога пак има се поменута обштина ословити, да у будуће подобне поступке, кои у изван круга њене дјелатности, не чини.
Припослање известија на високо угарско Наместништво има престати, почем је конечно решење у предмету Илије Хаза од стране високо угарског Немстништва већ сљедовало, и тако се у седници полит. Магистрата од 6. фебруара о.г. под бројем 236 седничног протокола предузело”.
Jevrejska verska zajednica je obećala da će učitelju Eliasu Hasu isplatiti uvećane prinadležnosti[33] što nije učinila pa je opomenuta.[34]
David Kenigšteter je u međuvremenu umro.[35]
Godine 1869. konstituisan je prvi školski odbor od osam članova među kojima je bio rabin Frejer, ujedno upravitelj škole, i učitelj Has. Rasprave među njima su se nesmanjenom žestinom nastavljale, i 1873. u časopisu Pester Lloyd izašao je članak u kome se ošto kritikuje rabin, što je preraslo u ozbiljnu aferu unutar zajednice.
Nastava se odvijala na nemačkom jeziku. Ocenjivale su se Sposobnosti (učenika), Primena (stečenog znanja), Običajno ponašanje i Osnovni religijski pojmovi.
Godine 1858. predmeti za prvi razred su bili Osnovni religijski pojmovi, Nemački jezik i to počeci čitanja i vežbe pamćenja, zatim Počeci osnova računa i Počeci osnova pisanja, a za drugi razred Religijska nastava, Nemački jezik – čitanje, vežbe pamćenja, govorna nastava i pravopis, Računanje i Krasnopis.
Godine 1866. upotrebljavane su upisnice štampane na mađarskom i nemačkom jeziku. Uveden je i predmet Mađarski jezik[36] za I razred, a za II Hebrejski jezik. Tada je upisan i III razred. Od 1875. godine nastava se odvijala na mađarskom jeziku sve do raspada Austro-ugarske monarhije 1918. godine i inkorporacije Vojvodine u Kraljevinu SHS.
Godine 1861. postavljena su trojica novih učitelja – Franja Kon, Lipot Flajšman i Ignjat Kantor, upravo izabran za beležnika Jevrejske crkvene opštine. Za Kantora je rečeno da ga je bivši gradonačelnik sumnjičio za proneveru dok je radio kao varoški pisar.[37] Osim toga nije imao položen stručni ispit što je bila ozbiljna smetnja njegovo sigurnom nameštenju.
Godine 1864. na učiteljsko mesto javili su se kao kandidati Abraham Adler, učitelj u Pešti, J. Rozenfeld, učitelj u Ižaku i A. Berković,[38] zatim je 1868. primljen Izrael Fantus, pa učiteljice Berta Vajs i Karolina Kutn.
Njihova imena i danas se nalaze potpisana na kraju svake školske godine u upisnicama i dnevnicima Jevrejske osnovne škole u Novom Sadu. Isto kao što se u Istorijskom arhivu grada Novog Sada čuvaju dokumenti u kojima Jevrejska opština glatko donosi 1864. odluku da ukine sledovanje 2 hvata drva učiteljima, što je do tada ulazilo u platu, pa je čak Namesničko veće tražilo poništenje i Magistrat izdao takav nalog.[39]
Opština je decenijama čvrsto stajala na poziciji nemogućnosti izdržavanja škole.
„Извод из записника заједничке седнице школског, правног и економског одбора слоб. Кр. вароши Н. Сада држане дана 5. септeмбра 1868.
Главна скупштина славног Магистрата и представничество од 5. марта доставља молбу ововарошке Израјиљске обштине у којој ова од вароши захтева да се и њени учитељи равно учитељима осталих вероисповести из варошке благајне наплаћују наводећи, да су по постојећим законима земаљским сада и они равноправни државни грађани, да као такови подједнако све терете како државне тако и комуналне подносу, и да је на послетку број обштине њихове тако мален и од веће части сиромашан, да без варошке помоћи не би могли учитеље своје на даље издржавати – с упутством да одобри правни, школски и економски споразумно хтеније своје поменутој главној скупштини поднесу.Из разлога тога, што је високо Министарство просвете већ обшти Конгрес Израјлске вероисповести за 10. декембар 1868. у главну варош Пешту сазвати наредио који ће стање школа њихови тако немање и преко појединим муниципијама свестрано регуловати, налазу заједнички за ову сакупљени одбори славном представничству предложити, прејудсемујући резултату наведеног конгреса рјешење предмета овог донде обустави, и речену обштину у том смислу известити изволи”.
Godine 1872. „Izraelska opština javlja na poziv Magistrata da kod njih ima 100 muške i 92 ženske za školu sposobne dece od kojih ove školske godine 82 muških i 82 ženskih učenika idu, a ostalih 28 posećuju ili srednje škole ili privatne zavode”.[40] A 1877. godine u školi su sa 195 đaka radila tri učitelja i dve učiteljice.
Tužna je činjenica da je tadašnji učitelj Izrael Fantus 1886. tražio milostinju „pošto je star i bolestan zbog čega ne može u potpunosti da obavlja posao narodnog učitelja” za šta mu je izglasana godišnja penzija od 100 forinti, mizerna i sasvim nedovoljna za život,[41] a da Abraham Adler „živi u teškim uslovima”.[42] Godine 1889. je na redovnoj sednici Municipalnog odbora grada razmatrano „pitanje milostinje penzionisanom jevrejskom učitelju Ferencu Konu”.[43]
I tako u godinama koje su se nizale položaj i ugled učitelja nije se popravljao, ali ugled škole je rastao. Zasluga je svakako pripadala tim prezrenim, odbačenim i na kraju zaboravljenim učiteljima.
Ovo je memento svima njima, sećanje na ljude koji su je pohađali, na njihove roditelje ili na njihove potomke, na mnoge koji su nestali u užasima Holokausta, na one koji su izgubili svoje najbliže, na naše roditelje koji su pohađali ovu školu i u njoj stekli zaista vanserijsko obrazovanje.
Na prelazu dva veka Jevrejska osnovna škola u Novom Sadu postojala je čitavo stoleće. Bila je četvororazredna, sa nastavnim programom prilagođenim nacionalnoj i državnoj školi. Zbog toga je i broj predmeta koji su đaci učili bio velik, ali je omogućavao sticanje obimnog znanja.
| Školska godina | Razred | Predmeti/Ocene |
| 1900/1901. | I | |
| Vrednoća | ||
| Vera i moral po oceni svog sveštenika | ||
| Hebrejsko čitanje | ||
| Biblijska istorija | ||
| Vežbanje govora i razumevanje | ||
| Mađarsko pisanje i čitanje | ||
| Mađarski jezik | ||
| Vežbanje govora i čitanja | ||
| II | Hebrejsko čitanje | |
| Prevođenje molitvi | ||
| Prevođenje Biblije | ||
| Mađarsko čitanje | ||
| Mađarski jezik | ||
| Vežbanje govora i čitanje | ||
| Matematika | ||
| Nemački jezik | ||
| Krasnopis | ||
| III | Moralno vladanje | |
| Vrednoća | ||
| Hebrejsko čitanje | ||
| Istorija Biblije | ||
| Prevođenje molitve | ||
| Prevođenje iz Biblije | ||
| Mađarsko čitanje | ||
| Mađarski jezik | ||
| Nemačko čitanje | ||
| Nemački jezik | ||
| Matematika | ||
| Lepo pisanje | ||
| Geografija | ||
| Crtanje | ||
| Pevanje | ||
| 1902/1903. | ||
| II | ||
| (Ponašanje) | ||
| (Vrednoća) | ||
| Istorija Biblije | ||
| Hebrejsko čitanje | ||
| Prevođenje Biblije | ||
| Prevođenje molitvi | ||
| Vežbanje govora i razumevanje | ||
| Mađarsko čitanje | ||
| Mađarski jezik | ||
| Račun | ||
| Nemački | ||
| Krasnopis | ||
| III | ||
| Istorija Biblije | ||
| Hebrejsko čitanje | ||
| Prevođenje molitvi | ||
| Prevođenje iz Biblije | ||
| Mađarsko čitanje | ||
| Mađarski jezik | ||
| Matematika | ||
| Geografija | ||
| Nemačko čitanje | ||
| Nemački jezik | ||
| Lepo pisanje | ||
| Crtanje | ||
| Gimnastika | ||
| Pevanje | ||
| IV | ||
| Vladanje | ||
| Vrednoća | ||
| Biblijska istorija | ||
| Hebrejsko čitanje | ||
| Prevođenje molitve | ||
| Prevođenje iz Biblije | ||
| Čitanje mađarsko | ||
| Mađarski jezik | ||
| Matematika | ||
| Geografija | ||
| Istorija | ||
| Nemačko čitanje | ||
| Nemački jezik | ||
| Lepo pisanje | ||
| Crtanje | ||
| Gimnastika | ||
| Pevanje | ||
| 1905/1906. | ||
| II | ||
| Istorija Biblije | ||
| Hebrejsko čitanje | ||
| Prevođenje molitvi | ||
| Prevođenje iz Biblije | ||
| Vežbanje govora i čitanja | ||
| Mađarsko čitanje | ||
| Mađarski jezik | ||
| Matematika | ||
| Nemački jezik | ||
| Krasnopis | ||
| III | ||
| Istorija Biblije | ||
| Hebrejsko čitanje | ||
| Prevođenje molitvi | ||
| Prevođenje iz Biblije | ||
| Mađarsko čitanje | ||
| Mađarski jezik | ||
| Matematika | ||
| Geografija | ||
| Nemačko čitanje | ||
| Nemački jezik | ||
| Lepo pisanje | ||
| Crtanje | ||
| Gimnastika | ||
| Pevanje | ||
| IV | ||
| Vladanje | ||
| Vrednoća | ||
| Biblijska istorija | ||
| Hebrejsko čitanje | ||
| Prevođenje molitve | ||
| Prevođenje iz Biblije | ||
| Čitanje mađarsko | ||
| Mađarski jezik | ||
| Matematika | ||
| Istorija | ||
| Geografija | ||
| Nemačko čitanje | ||
| Nemački jezik | ||
| Lepo pisanje | ||
| Crtanje | ||
| Gimnastika | ||
| Pevanje | ||
| 1910/1911. | I | Vrednoća |
| Vladanje | ||
| Hebrejsko čitanje | ||
| Istorija Biblije | ||
| Matematika | ||
| Mađarsko čitanje | ||
| Vežbanje govora i razumevanja | ||
| II | Vrednoća | |
| Vladanje | ||
| Hebrejsko čitanje | ||
| Biblijska istorija | ||
| Prevođenje molitvi | ||
| Mađarsko čitanje | ||
| Prevođenje iz Biblije | ||
| Mađarski jezik | ||
| Račun | ||
| Nemačko čitanje | ||
| Lepo pisanje | ||
| Crtanje | ||
| III | ||
| Vladanje | ||
| Vrednoća | ||
| Istorija Biblije | ||
| Hebrejsko čitanje | ||
| Prevođenje molitvi | ||
| Mađarsko čitanje | ||
| Mađarski jezik | ||
| Matematika | ||
| Geografija | ||
| Nemačko čitanje | ||
| Lepo pisanje | ||
| Crtanje | ||
| Pevanje | ||
| IV | ||
| Vladanje | ||
| Vrednoća | ||
| Istorija Biblije | ||
| Hebrejsko čitanje | ||
| Prevođenje molitvi | ||
| Prevođenje iz Biblije | ||
| Mađarsko čitanje | ||
| Mađarski jezik | ||
| Matematika | ||
| Istorija | ||
| Geografija | ||
| Nemačko čitanje | ||
| Lepo pisanje | ||
| Crtanje | ||
| Ručni rad devojčice | ||
| 1915/1916. | ||
| I | ||
| Istorija Biblije | ||
| Vežbanje | ||
| Mađarsko čitanje | ||
| Mađarsko pisanje | ||
| Matematika | ||
| II | ||
| Istorija Biblije | ||
| Hebrejsko čitanje | ||
| Mađarsko čitanje | ||
| Mađarski jezik | ||
| Matematika | ||
| Nemačko čitanje i nemački jezik | ||
| Lepo pisanje | ||
| III | ||
| Istorija Biblije | ||
| Hebrejsko čitanje | ||
| Prevođenje molitvi | ||
| Prevođenje iz Biblije | ||
| Mađarsko čitanje | ||
| Mađarski jezik | ||
| Matematika | ||
| Geografija | ||
| Nemačko čitanje | ||
| Lepo pisanje | ||
| IV | ||
| Istorija Biblije | ||
| Hebrejsko čitanje | ||
| Prevođenje molitvi | ||
| Prevođenje iz Biblije | ||
| Mađarsko čitanje | ||
| Mađarski jezik | ||
| Matematika | ||
| Geografija | ||
| Nemačko čitanje | ||
| Lepo pisanje | ||
| 1919/1920 | ||
| I | ||
| Istorija Biblije i hebrejsko čitanje | ||
| Razumevanje | ||
| Mađarsko čitanje | ||
| Mađarsko pisanje | ||
| Matematika | ||
| II | ||
| Istorija Biblije | ||
| Hebrejsko čitanje | ||
| Razumevanje | ||
| Mađarsko čitanje | ||
| Mađarski jezik | ||
| Matematika | ||
| Lepo pisanje | ||
| Crtanje | ||
| 1920/1921. | ||
| I | Istorija Biblije | |
| Očigledna varonauka | ||
| Mađarsko čitanje | ||
| Mađarsko pisanje | ||
| Račun | ||
| Krasnopis | ||
| Pevanje | ||
| Crtanje | ||
| Gimnastika | ||
| IV | Nauka o veri – Biblijska istorija | |
| Jevrejsko čitanje | ||
| Prevođenje Biblije | ||
| Srpski jezik – čitanje | ||
| Pisanje | ||
| Očigledna nastava | ||
| Mađarsko čitanje | ||
| Mađarska gramatika i pravopis | ||
| Račun | ||
| Geometrija | ||
| Zemljopis | ||
| Istorija | ||
| Prirodopis | ||
| Krasnopis | ||
| Crtanje | ||
| Gimnastika | ||
| Pevanje |
Ovi mali đaci ozbiljne i stroge škole dolazili su iz mnogih mesta. Tek polovinu od nekoliko hiljada njih, koji su kroz generacije završili ovu školu, činila su deca novosadskih Jevreja. Ostali su poticali iz Petrovaradina, Rumenke, Čerevića, Titela, Krčedina, Golubinaca, Čuruga, Kupinova, Rume, Mitrovice, Parabuća, Bačkog Petrovog Sela, Plavne, Palanke, Novog Bečeja, Sonte, Čantavira, Topole, Apatina, Sombora, Sente, Subotice, Zrenjanina, Vršca, Pančeva, Zemuna, Beograda, Kragujevca, Bjelovara, Vukovara, Vinkovaca, Osijeka, Zagreba, Zvornika, Bosanskog Broda, Žombolja, Miškolca, Seksarda, Segedina, Budimpešte, Arada, Odese, Požuna, Trenčina, Sofije itd. Stanovali su privatno, kod rođaka, prijatelja porodice ili ljudi koji su primali decu na kvartir.
Odeljenja su bila doista glomazna što je zahtevalo veliku umešnost učitelja i u savladavanju opsežnog gradiva i u održavanju discipline.
| Školska godina | Razred | Upisani đaci | Dečaci | Devojčice |
| 1900/1901. | I | 75 | 39 | 36 |
| II | 66 | 39 | 27 | |
| III | 53 | 30 | 23 | |
| IV | 51 | 29 | 22 | |
| 1901/1902. | I | 61 | 39 | 22 |
| II | ??? | |||
| III | 68 | 41 | 27 | |
| IV | 50 | 32 | 18 | |
| 1902/1903. | I | 73 | 43 | 30 |
| II | 47 | 27 | 20 | |
| III | 72 | 34 | 38 | |
| IV | 71 | 41 | 30 | |
| 1903/1904. | I | ??? | ||
| II | 65 | 37 | 28 | |
| III | 53 | 35 | 18 | |
| IV | 72 | 32 | 40 | |
| 1904/1905. | I | ??? | 30 | 30 |
| II | 50 | 30 | 20 | |
| III | 64 | 36 | 28 | |
| IV | 55 | 31 | 24 | |
| 1905/1906. | I | ??? | ||
| II | 55 | 29 | 26 | |
| III | 54 | 32 | 22 | |
| IV | 63 | 39 | 24 | |
| 1906/1907. | I | 55 | 26 | 29 |
| II | 85 | 40 | 45 | |
| III | 53 | 25 | 28 | |
| IV | 68 | 38 | 30 | |
| 1907/1908. | I | 58 | 27 | 21 |
| II | 62 | 33 | 29 | |
| III | 75 | 36 | 39 | |
| IV | 64 | 33 | 31 | |
| 1908/1909. | I | 58 | 29 | 26 |
| II | 47 | 24 | 23 | |
| III | 64 | 35 | 29 | |
| IV | 73 | 33 | 40 | |
| 1909/1910. | I | 57 | 25 | 32 |
| II | 53 | 27 | 26 | |
| III | 45 | 23 | 25 | |
| IV | 65 | 36 | 29 | |
| 1910/1911. | I | 56 | 33 | 23 |
| II | 58 | 28 | 34 | |
| III | 50 | 26 | 24 | |
| IV | 58 | 30 | 28 | |
| 1911/1912. | I | 60 | 31 | 29 |
| II | 66 | 38 | 28 | |
| III | 64 | 28 | 36 | |
| IV | 62 | 33 | 29 | |
| 1912/1913. | I | 64 | 34 | 30 |
| II | 54 | 28 | 26 | |
| III | 58 | 34 | 24 | |
| IV | 68 | 32 | 36 | |
| 1913/1914. | I | 61 | 29 | 32 |
| II | 53 | 29 | 24 | |
| III | 59 | 30 | 29 | |
| IV | 66 | 39 | 27 | |
| 1914/1915. | I | 55 | 30 | 25 |
| II | 54 | 30 | 24 | |
| III | 54 | 30 | 24 | |
| IV | 61 | 35 | 26 | |
| 1915/1916. | I | 51 | 26 | 25 |
| II | 51 | 24 | 27 | |
| III | 47 | 26 | 21 | |
| IV | 69 | 42 | 27 | |
| 1916/1917. | I | 71 | 34 | 37 |
| II | 39 | 19 | 20 | |
| III | 48 | 20 | 28 | |
| IV | 48 | 29 | 19 | |
| 1917/1918. | I | 55 | 26 | 29 |
| II | 57 | 24 | 33 | |
| III | 46 | 20 | 26 | |
| IV | 57 | 28 | 29 | |
| 1918/1919. | I | 52 | 29 | 23 |
| II | 42 | 20 | 22 | |
| III | 44 | 20 | 24 | |
| IV | 57 | 28 | 29 | |
| 1919/1920. | I | 68 | 31 | 37 |
| II | 42 | |||
| III | 30 | |||
| IV | 55 | |||
| 1920/1921. | I | 38 | ||
| II | 44 | |||
| III | ||||
| IV |
Tabela o broju đaka je rađena na osnovu upisnica, dnevnika, izveštaja o upisu i statističkih podataka koje je škola dostavljala Ministarstvu. Gotovo u svakoj školskoj godini je po nekoliko učenika „izostalo” (što je zvanični izraz upotrebljavan decenijama), odnosno prestalo da pohađa nastavu ili nije ocenjeno zbog bolesti, najčešće troje do petoro, pa čak i desetoro. Dat je broj upisanih đaka, mada ne i ocenjenih na kraju školske godine. Odstupanja su otpilike oko 10%. Smatramo to irelevantnim jer trenutno precizan broj učenika nije faktor koji određuje sveukupnu delatnost ove ustanove.[44]
Nekoliko učitelja uzdiglo je školu u visine cenjene ustanove sa izuzetnim kadrom, izvrsnim uspehom i primerenom disciplinom. Ugled koji su stvorili decenijama je ostajao isti. Sve do strašnih dana Holokausta.[45]
| Školska godina | Razred | Učitelj |
| 1900/1901. | I | Vajs Berta |
| II | Černi Mor | |
| III | Ipolji Erne | |
| IV | Salamon First (Sekelj) | |
| 1901/1902. | I | Vajs Mesaroš Berta |
| II | Ipolji Erne | |
| III | First Salamon | |
| IV | Černei (Goldberger) Mor (Mavro) | |
| 1902/1903. | I | Mesaroš Berta |
| II | Ipolji Erne | |
| III | First Salamon (Sekelj) | |
| IV | Černei Mor | |
| 1903/1904. | I | |
| II | Černei Mor | |
| III | Ipolji Erne | |
| IV | Salomon First | |
| 1904/1905. | I | Mesaroš Berta |
| II | First Solomon | |
| III | Černei Mor | |
| IV | Ipolji Erne | |
| 1905/1906. | I | Mesaroš Berta |
| II | Ipolji Erne | |
| III | Sekelj Salamon | |
| IV | Černei Mor | |
| 1906/1907. | I | Mesaroš Berta |
| II | Černei Mor | |
| III | Boroš Mihajlo (Mihalj) | |
| IV | Ipolji Erne | |
| 1907/1908. | I | Mesaroš Berta |
| II | Sekelj Salamon | |
| III | Černei Mor | |
| IV | Borovski Mihajlo | |
| 1908/1909. | I | Mesaroš Berta |
| II | Boroš Mihajlo | |
| III | Sekelj Salamon | |
| IV | Černei Mor | |
| 1909/1910. | I | Mesaroš Berta |
| II | Černei Mor | |
| III | Boroš Mihajlo | |
| IV | Sekelj Salamon | |
| 1910/1911. | I | Mesaroš Berta |
| II | Sekelj Salamon | |
| III | Černei Mor | |
| IV | Boroš Mihajlo | |
| 1911/1912. | I | Mesaroš Berta |
| II | Borovski Mihajlo | |
| III | Sekelj Salamon | |
| IV | Černei Mor | |
| 1912/1913. | I | Mesaroš Berta |
| II | Černei Mor | |
| III | Boroš Mihajlo | |
| IV | Sekelj Salamon | |
| 1913/1914. | I | Mesaroš Berta |
| II | Černei Mor | |
| III | Boroš Mihajlo | |
| IV | Sekelj Salamon | |
| 1914/1915. | I | Mesaroš Berta |
| II | Černei Mor | |
| III | Kalman Janka | |
| IV | Sekelj Salamon | |
| 1915/1916. | I | Mesaroš Berta |
| II | Boroš Mihajlo | |
| III | Černei Mor | |
| IV | Sekelj Salomon | |
| 1916/1917. | I | Mesaroš Berta |
| II | Černei Mor | |
| III | Boroš Mihajlo | |
| IV | Sekelj Salamon | |
| 1917/1918. | I | Mesaroš Berta |
| II | Sekelj Salamon | |
| III | Černei Mor | |
| IV | Boroš Mihajlo | |
| 1918/1919. | I | Mesaroš Berta |
| II | Sekelj Salamon | |
| III | Černei Mor | |
| IV | Boroš Mihajlo | |
| 1919/1920. | I | Mesaroš Berta |
| II | Sekelj Salamon | |
| III | Boroš Mihajlo | |
| IV | Černei Mor | |
O njihovom radu govori i tekst školskog nadzornika iz 1912. godine[46]
Zapisnik
sa sednice Novosadske Jevrejske Narodne Osnovne Skole pod predsednistvom Čapo Kalmana mađarskog kralj. prosvetnog nadzornika, odrzane 19. februara 1912.
Gospodin Čapo Kalman m. kr. prosv. nadzornik toplim recima pozdravlja učiteljski zbor i otvara sednicu. Sa zadovoljstvom izjavljuje da se prilikom posete svakom razredu uverio u to, da uciteljski zbor sa najvećom marljivošću i odanošću obavlja svoj učiteljski i vaspitački rad.
Ukoliko se ipak daju neka uputstva, to učiteljski zbor treba da shvati kao dobronameran savet, jer svi imamo jedan cilj: izgradnju idealnog, jedinstvenog mađarskog narodnog obrazovanja. Za pojedine razrede ima sledeće primedbe: U I razredu moli da, dok učenici ne usvoje potpunu rutinu čitanja posebno zbog slabijih učenika, da se objasni koliko slova da čitaju odjednom zajedno. Rezultat u tom razredu je izuzetno lep i što se tiče obrazovanja i vaspitanja.U II razredu, a to se odmah odnosi i na III razred, iz pametnih odgovora ucenika se videlo da ne samo sto znaju gradivo vec znaju i njegovu primenu na praktične zadatke,koje im postavljaju njihovi učitelji.
Rezultat je u svakom pogledu izvrstan.
U III razredu kod tumačenja geografije mu se naročito dopalo da učitelj proširuje svoje izlaganje i na druge, naročito istorijske, momente.
Rezultat je i sa pedagoške i sa didaktičke strane lep.
U IV razredu su učenici lepo analizirali rečenice i izgovor. Prikazanim crtezima gosp. prosv. nadzornik je bio zadovoljan.
Rezultat je odlican.
Sto se tice discipline svi razredi su izvrsni. Ne može biti drugačije jer se samo takvom disciplinom postiže takav uspeh. Sa zadovoljstvom konstatuje da su se u školi držali svih uputstava gospodina Farago Janoša m. kr. prosv. nadzornika.
Ne može a da ne pomene primeran red i čistocu što je zasluga direktora.
Kao opšti zakljucak neka bude primedba da je potrebno da učiteljski zbor uvek ostane u okviru propisanog gradiva, da ne bi preterana širina opteretila učenike. Takođe predlaže da se praktičnim zadacima obrati pažnja jer škola treba da priprema za život.
Učiteljski zbor sa zadovoljstvom prihvata uputstva gosp. m. kr. prosv. nadzornika.
Isti utisak ostavlja i tekst ispisan na koricama Dnevnika školske 1921. godine
Učiteljica Berta Mesaroš, I razred
Danas sam izvršio pregled rada gornje učiteljice i u smislu 48. Člana školskog zakona ocenjujem taj rad ocenom odlično s ovom motivacijom. Uspeh u svakom pogledu odličan, znanja svestrana; osobito ističem da su moralne i građanske pouke i pismena vežbanja lepo obrađena. Obuhvaćena su i osnovna znanja iz geometrije i gramatike.
Ova učiteljica predavala je i ručni rad i domaćinske pouke u III i IV razredu isto s odličnim uspehom.
Novi Sad 26. juna 1921.
Ljubomir Lotić, gradski školski nadzornik
Boroš Mihajlo IV razred
Danas sam pregledao rad gornjega učitelja i u smislu 48. Člana školskog zakona ocenjujem taj rad ocenom odlično s ovom motivacijom. Uspeh odličan u svim predmetima. Moralne i građanske pouke vrlo dobro obrađene. Deca daju zrele odgovore s potpunim razumevanjem.
Novi Sad 26. juna 1921.
Ljubomir Lotić, gradski školski nadzornik
Školska zgrada, podignuta 1884. godine i dograđena 1892. Godine 1901. je proširena prema dvorištu dodavanjem nove učionice i drugih potrebnih prostorija.[47] Velika školska zgrada sagrađena je 1907. godine. Projektant je bio Lipot Baumhorn, a arhitektonski je uklopljena u kompleks sa Sinagogom i Zgradom opšte službe. Po izbijanju I svetskog rata Mesna komanda je naložila Gradonačelništvu da se postojeći bolnički kapaciteti po potrebi prošire pretvaranjem zgrada osnovnih škola u bolnice.[48] Tako je tokom rata u ovom prostoru smeštena vojna bolnica, a nastava se odvijala na nekoliko lokacija u gradu. Školska zgrada je vraćena nameni 1919. godine na ponovljene molbe direktora.
Većini dece maternji jezik, odnosno jezik kojim se govorilo u porodici, bio je mađarski. Nemački je najčešće za četvrtinu ukupno upisanih bio jezik međusobne komunikacije unutar porodice. U školi su oba jezika učena podjednako, ali se počinjalo sa mađarskim što je za neke male đake predstavljalo problem. Isto tako i za učitelje jer je jezička barijera svima otežavala rad. Ipak na kraju školovanja sva deca su tečno govorila mađarski jezik, nemački i hebrejski.
Broj đaka se uglavnom kretao između 200 i 250, stim da je u pojedinim godinama upisivano manje od proseka, odnosno neuobičajeno više.
| Školska godina | Broj upisanih đaka (I–IV) | Završili razred (I–IV) | Maternji jezik | Veroispovest | ||
| 1907/1908. | 281 | 258 | mađarski | 217 | Jevreji | 253 |
| nemački | 49 | hrišćani | 5 | |||
| Ostali (srpski, češki) | 2 | |||||
| 1908/1909. | 258 | 242 | mađarski | 219 | Jevreji | 252 |
| nemački | 42 | hrišćani | 6 | |||
| Ostali (srpski) | 3 | |||||
| 1909/1910. | 240 | 226 | mađarski | 195 | Jevreji | 232 |
| nemački | 44 | hrišćani | 8 | |||
| Ostali (srpski) | 4 | |||||
| 1910/1911. | 247 | 235 | mađarski | ? | Jevreji | 233 |
| nemački | ? | hrišćani | 13 | |||
| Ostali (srpski) | ? | |||||
| 1911/1912. | 280 | 256 | mađarski | 255 | Jevreji | 235 |
| nemački | 1 | hrišćani | 21 | |||
| Ostali (srpski) | – | |||||
| 1912/1913. | 258 | 250 | mađarski | 203 | Jevreji | 231 |
| nemački | 41 | hrišćani | 19 | |||
| Ostali (srpski) | 6 | |||||
| 1913/1914. | 248 | 237 | mađarski | Jevreji | ||
| nemački | hrišćani | |||||
| Ostali (srpski) | ||||||
| 1914/1915. | 228 | mađarski | 209 | Jevreji | 196 | |
| nemački | 7 | hrišćani | 32 | |||
| Ostali (srpski) | 12 | |||||
| 1915/1916. | 223 | mađarski | Jevreji | |||
| nemački | hrišćani | |||||
| Ostali (srpski) |
Jevrejska osnovna škola je funkcionisala na ovaj način sve do 1920. godine. Tada je, u novoj državi, Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, i na Vojvodinu primenjen Zakon o školstvu Srbije iz 1904. godine. Ukinute su nacionalne i privatne škole, odnosno sve škole su podržavljene.
Jevrejska osnovna škola postala je DRŽAVNA OSNOVNA ŠKOLA NA FUTOŠKOM PUTU. Započelo je novo razdoblje u njenoj istoriji koje će trajati do 1941. godine.
[1] Arhiv Vojvodine (AV), F. 2 Bačko-bodroška županija (F. BBŽ) a. j. 3/1782.
[2] AV, F. BBŽ, 42a/1788.
[3] Ibid. 70/1759.
[4] Istorijski arhiv grada Novog Sada (IAGNS), F. 1 Magistrat Kraljevskog grada Novog Sada (IAGNS Zapisnik 2. VIII 1796).
[5] IAGNS, F. 1, fasc. 2 1263/1802.
[6] Ibid. fasc. 3 593/1804; Zapisnik 24. jun 1805, kut. 112.
[7] Ibid. fasc. 10 2226/1804.
[8] Ibid. fasc. 12 2107/1806.
[9] Ibid. 25. avg. 1806.
[10] Ibid. 28. avgust 1806.
[11] Ibid. fasc. 7 1672/1808.
[12] Ibid. fasc. 2 407/1807.
[13] Ibid. fasc. 4/808 1808.
[14] Ibid. Zapisnik 3. januara 1811, tačka 37.
[15] Ibid. fasc. 1 37/1811.
[16] Ibid. 11. avg. 1811. (trulo)
[17] Ibid. Zapisnik 22. jul 1811, tačka 2002.
[18] Ibid. fasc. 3 437/1812.
[19] Ibid. fasc. 8 2301/1811.
[20] Imre Radu, „Istorija novosadskih Jevreja, dopunjeno i prošireno izdanje”, Tel Aviv, 1972, str. 40.
[21] IAGNS, F. 1, fasc. 11 3741/1816.
[22] Ibid. fasc. 3/892 1817.
[23] Ibid. 979/1852.
[24] Ibid. 2713/1852.
[25] Ibid. 2760/1854 i 20. 06. 1858.
[26] Ibid. 3767E/1852.
[27] Ibid. F33 IANS
[28] Ibid. 523/1857.
[29] Ibid. 2711/1857.
[30] Ibid. 10. 10. 1861.
[31] Ibid. 14. 12. 1861, Z, K 344 2109.
[32] Ibid. 3001 P 1861.
[33] Ibid. 299 P 1862.
[34] Ibid. 21. 8. 1862. Z K 350 1373 t
[35] Ibid. 2228P 1861
[36] IAGNS F33, Upisnica iz 1866.
[37] IAGNS, F1 23.10. 1861 Z K 344 1722. t. i 21.8. 1862. Z K 350 1374 t
[38] Ibid. 24. 6. 1864 Z K 367 428 t
[39] Ibid. 14. 9. 1864. Z K 367 658 t
[40] Ibid. 4258/1872.
[41] Ibid. 1996/1886 kig, 1148/1887 kig, 8690/1887 kig
[42] Ibid. 11812/1886.
[43] Ibid. 11481/1899 kig.
[44] IAGNS, F. 1, a. j. 13583/1904, 3380/1907.
[45] IAGNS, F. 1, 30. VI 1907.
[46] IAGNS, F. 1, 19. II 1912.
[47] IAGNS, F. 1, 17687/1901.
[48] IAGNS, F. 1, 32549/1914.
